مدل سازی ساختاری – تفسیری عوامل مؤثر بر تاب‌آوری کالبدی و اجتماعی شهر شیراز در برابر سانحۀ طبیعی سیل

نوع مقاله : مقالۀ پژوهشی (کاربردی - توسعه ای)

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشگاه یزد، یزد، ایران

2 استادیار جغرافیا و برنامه ریزی شهری، گروه جغرافیا، دانشگاه یزد، یزد، ایران

3 دانشجوی دکتری علوم و مهندسی آبخیز. دانشگاه یزد. یزد. ایران

10.22103/JUSG.2020.2024

چکیده

تبیین موضوع: سیل مهم­ترین سانحه طبیعی می‌باشد که تلفات و خسارات زیادی در بخش‌های مختلف کشور به جا می­گذارد و با توجه به احتمال وقوع سیل در شهر شیراز و اهمیت تاب­آوری به ویژه در برابر سیل، پژوهش حاضر با هدف مدل­سازی مهم­ترین عوامل مؤثر بر تاب­آوری اجتماعی و کالبدی شهر شیراز در برابر سیل صورت گرفته است.
روش: پژوهش حاضر از نظر هدف کاربردی و از نظر ماهیت و روش توصیفی – تحلیلی است. جامعه آماری؛ 50 نفر از اساتید دانشگاهی، خبرگان و مدیران حوزه مدیریت بحران شهر شیراز است که به شیوه نمونه­گیری هدفمند قضاوتی انتخاب شدند. پس از شناسایی ابعاد و عوامل اولیه با استفاده از روش دلفی این عوامل مورد ارزیابی قرار گرفته و برای تجزیه و تحلیل داده­ها از مدل‌سازی ساختاری – تفسیری (ISM)، استفاده شد.
یافته‎ها: بر اساس نتایج تحلیل میک مک، شاخص­های وضعیت محله سکونت (C11)، وضعیت قرارگیری وسایل و تأسیسات (C8)، میزان توانمندی و اثربخشی (C10) و میزان اعتماد و همبستگی (C9) دارای قدرت نفوذ و وابستگی ضعیف هستند. شاخص­های عمل جمعی و همکاری (C2)، تمرین (C4)، عضویت در گروه­ها و شبکه­های اجتماعی (C13) از قدرت نفوذ، توان و وابستگی بالایی برخوردارند. متغیرهای میزان مقاومت ابنیه (C1)، وضعیت دسترسی (C7)، نوع نگرش (C5) جزء عناصر اثرپذیر و وابسته می­باشند. شاخص­های میزان آگاهی (C3)، میزان مهارت اکتسابی (C14)، میزان دانش حاصله (C6)، سطح تدارکات (C12)، جزء متغیرهای مستقل (کلیدی) هستند که تأثیر زیادی بر فرآیند تاب­آوری کالبدی و اجتماعی دارد.
نتایج: در تحلیل تاب­آوری سیستم‌های انسانی و محیطی در برابر سوانح طبیعی مانند سیل و در تحلیل و کاهش آسیب­پذیری شهرها و محلات نباید فقط به بعد کالبدی و ویژگی­های فیزیکی جوامع تأکید نمود بلکه باید به ساختارها و ابعاد اجتماعی نیز توجه کرد و شهروندانی توانمندتر به‌منظور مقابله با سوانح آماده نمود.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


ابدالی، یعقوب؛ پوراحمد، احمد؛ امینی، میلاد؛ خندان، اسحاق (1398). بررسی و مقایسه تاب آوری اجتماعات از پیش ایجاد شده و اجتماعات برنامه‌ریزی شده به‌منظور کاهش اثرات سوانح طبیعی (زلزله) مطالعه موردی: شهر نوراباد و مسکن مهر شهر نوراباد، اطلاعات جغرافیایی، دوره 28، شماره 110، صص 148-161.
ابدالی، یعقوب؛ رجایی، سیدعباس (1398). تعیین مؤلفه‌های تاب آوری کالبدی در بافت مسکونی شهر بجنورد با استفاده از خودهمبستگی فضایی موران، پژوهش و برنامه‌ریزی شهری، سال 10، شماره 39، صص 16-1.
آتش­سوز، علی؛ فیضی، کامران؛ کزازی، ابوالفضل؛ الفت، لعیا (1395). مدل­سازی تفسیری-ساختاری ریسک­های زنجیره تأمین صنعت پتروشیمی، مطالعات مدیریت صنعتی، سال 4، شماره41، صص63-39.
آذر، عادل؛ بیات، کریم (1387). طراحی مدل فرآیند محوری کسب و کار با رویکرد مدل­سازی ساختاری تفسیری (ISM نشریه مدیریت فناوری اطلاعات، دوره1، شماره1، صص18-3.
بذرافکن، شهرام؛ آروین، محمود؛ شاکری، اله (1397). ارزیابی تاب آوری در محلات منطقه 9 شهر تهران با استفاده از تکنیک تاپسیس، دانش پیشگیری و مدیریت بحران، دوره 8، شماره 2، صص 187-197.
پاشاپور، حجت­الله، پوراکرمی، محمد (1396). سنجش ابعاد کالبدی تاب آوری شهری در برابر مخاطرات طبیعی (زلزله) منطقه 12 شهر تهران، مطالعات برنامه­ریزی سکونت­گاه­های انسانی، دوره 12، شماره 4، صص 1002-985.
پوراحمد، احمد؛ ابدالی، یعقوب؛ صادقی، علیرضا؛ الله­قلی پور، سارا (1397). سنجش و تحلیل فضایی مؤلفه­های ناب آوری کالبدی در بافت مرکزی شهر همدان با استفاده از خودهمبستگی موران، برنامه­ریزی توسعه کالبدی،سال 3،  شماره 1، پیاپی 9، صص 106-93.
پورطاهری، مهدی؛ پریشان، مجید؛ رکن­الدین افتخاری، عبدالرضا؛ عسگری، علی (1390). سنجش و ارزیابی مؤلفه­های مبنایی مدیریت ریسک زلزله (مطالعه موردی: مناطق روستایی شهرستان قزوین). پژوهش­های روستایی، سال 2، شماره 1، صص150-115.
جزایری، الناز؛ صمدزاده، رسول؛ حاتمی­نژاد، حسین (1398). ارزیابی ظرفیت تاب­آوری شهری در برابر خطر زمین­لرزه با تأکید بر ابعاد اقتصادی و کالبدی زیرساختی (مطالعه موردی: منطقه 12 تهران)، آمایش محیط، شماره45، صص 198-184.
داداش­پور، هاشم؛ عادلی، زینب (1394). سنجش ظرفیت­های تاب­آوری در مجموعه شهری قزوین، مدیریت بحران، شماره8، صص 84-73.
دلاکه، حسن؛ ثمره محسن بیگی، حسین؛ شاهیوندی، احمد (1396). سنجش میزان تاب­آوری اجتماعی در مناطق شهری اصفهان، جامعه­شناسی نهادهای اجتماعی، دوره 4، شماره 9، صص 252-227.
رشیدی، مریم؛ حسین­زاده، محمدمهدی (1398). نقش زیر حوضه­های مشرف به شهر در وقوع سیلاب شهری در شهر ایذه (خوزستان)، جغرافیا و مخاطرات محیطی، شماره 29، صص 42-25.
رضایی، محمدرضا ( 1392). ارزیابی تاب اوری اقتصادی و نهادی جوامع شهری در برابر سوانح طبیعی (مطالعه موردی: زلزله محله‌های شهر تهران)، فصلنامه مدیریت بحران، شماره 3، صص 27-38.
رضایی، محمدرضا (1389). تبیین تاب آوری اجتماعات شهری به منظور کاهش اثرات سوانح طبیعی (زلزله) مطالعه موردی: کلانشهر تهران، رساله دوره دکتری رشته جغرافیا و برنامه ریزی شهری، دانشگاه تربیت مدرس.
رضایی، محمدرضا؛ رفیعیان، مجتبی؛ حسینی، سیدمصطفی (1394). سنجش و ارزیابی میزان تاب­آوری کالبدی اجتماع­های شهری در برابر زلزله (مطالعه موردی: محله­های شهر تهران). پژوهش­های جغرافیای انسانی، دوره 47، شماره4، صص 623-609.
رضایی­پندری، عباس؛ یکه­زارع، محسن (1395). طراحی مدل ساختاری تفسیری عوامل انتقال فناوری موفقیت­آمیز در راستای رسیدن به توسعه پایدار، پژوهش­های مدیریت در ایران، دوره 20، شماره1، صص80-61.
رفیعیان، مجتبی؛ رضایی، محمدرضا؛ عسگری، علی؛ پرهیزکار، اکبر (1390). تبیین مفهومی تاب آوری و شاخص­سازی آن در مدیریت سوانح اجتماع محور، برنامه­ریزی و آمایش فضا، دوره 15، شماره 4، صص 41-19.
رمضان­زاده لسبوئی، مهدی (1395). مبانی و مفاهیم تاب آوری شهری (مدل­ها و الگوها)، معاونت مطالعات و برنامه­ریزی امور زیرساخت و طرح جامع، مرکز مطالعات و برنامه­ریزی شهر تهران.
شریفی­نیا، زهرا (1398). ارزیابی میزان تاب­آوری اجتماعی ناحی روستایی در برابر سیلاب با استفاده از مدل FANP و WASPAS (مطالعه موردی: بخش چهاردانگه شهرستان ساری)، جغرافیا و مخاطرات محیطی، شماره30، صص 26-1.
عباداله­زاده ملکی، شهرام؛ خانلو، نسیم؛ زیاری، کرامت­الله؛ شالی­امینی، وحید (1396). سنجش و ارزیابی تاب­آوری اجتماعی جهت مقابله با بحران­های طبیعی (مطالعه موردی: زلزله در محلات تاریخی شهر اردبیل)، مدیریت شهری، شماره 48، صص 280-263.
عباداله­زاده ملکی، شهرام؛ خانلو، نسیم؛ زیاری، کرامت­الله؛ شالی­امینی، وحید (1398). اولویت­سنجی عوامل مؤثر بر تاب­آوری اجتماعی در برابر مخاطرات طبیعی با تأکید بر زلزله، هویت شهر، سال 13، شماره 37، صص58-45.
عسگری، ابراهیم؛ مصطفی­زاده، رئوف؛ اسمعلی­عوری، اباذر (1396). تعیین سهم مشارکت مؤلفه­های هیدروگراف در جریان رودخانه­ای برخی از ایستگاه­های هیدرومتری استان اردبیل. فصلنامه مهندسی آبیاری و آب، سال 8، شماره 30، صص 71-56.
فرجی، امین؛ قرخلو، مهدی (1389). زلزله و مدیریت بحران شهری (مطالعه موردی: شهر بابل). فصلنامه جغرافیا، دوره 8 ، شماره 25، صص 164-143.
فلاحی، علیرضا؛ جلالی، تارا (1392). بازسازی تاب آور از دیدگاه طراحی شهری پس از زلزله1382 بم. نشریه هنرهای زیبا-معماری و شهرسازی، دوره 18، شماره3، صص 16-5.
قهرودی تالی، منیژه؛ مجیدی هروی، آنیتا؛ عبدلی، اسماعیل (1395). آسیب­پذیری ناشی از سیلاب شهری (مطالعه موردی: تهران، درکه تا کن). جغرافیا و مخاطرات محیطی، سال 5، شماره 17، صص 35-21.
کارگروه سیل و طغیان رودخانه، (1389). مدیریت ریسک سیلاب شهری، کمیته ملی کاهش اثرات بلایای طبیعی، وزارت نیرو، چاپ اول، صص 66-1.
کرم­پور، مصطفی؛ زارعی چقابلکی، زهرا؛ میرهاشمی، اکرم؛ رستمی فتح­آبادی، محمد (1395). تحلیل همدید-ترمودینامیک مخاطره سیلاب­های لحظه­ای ناشی از بارش­های رگباری مناطق کوهستانی (حوزه قره­سو). دانش مخاطرات، دوره3، شماره1، صص90-75.
لطفی، حیدر؛ مفرح بناب، مجتبی؛ آفتاب، احمد؛ مجنونی توناخانه، علی (1397). نقش حکمروایی مطلوب شهری در افزایش تاب آوری سکونت­گاه­های غیررسمی در ایران (نمونه موردی: کلانشهر تبریز). جغرافیا (برنامه­ریزی منطقه­ای). دوره 30، شماره 1، صص 209-224.
محقق، مصطفی؛ تقی­زاده، عباس، کریم­لو، کیوان (1394). چارچوب سندای برای کاهش خطر بلایا (2020-2015)، سازمان پیشگیری و مدیریت بحران تهران.
ملکی، سعید؛ امانپور، سعید؛ شجاعیان، علی؛ رضوی، معصومه (1399). بررسی و سنجش میزان تاب­آوری در ابعاد کالبدی و اجتماعی در برابر زلزله(مطالعه موردی: شهر ایذه)، مطالعات ساختار و کارکرد شهری، سال 7، شماره 22، صص 118-81.
نوجوان، مهدی؛ صالحی، اسماعیل؛ امیدوار، بابک؛ فریادی، شهرزاد (1395). تحلیل رویکرد نظری مدیریت سوانح طبیعی در ایران با استفاده از مفهوم فراتحلیل، فصلنامه علوم و تکنولوژی محیط زیست، شماره2، صص 15-1.
نیکمرد نمین، سارا؛ برک­پور، ناصر؛ عبداللهی، مجید (1393). کاهش خطرات زلزله با تأکید بر عوامل اجتماعی رویکرد تاب آوری (نمونه: منطقه 22 تهران). مدیریت شهری، شماره 37، صص 19-34.
Ainuddin, S., Routray, J.K (2012). Community resilience framework for an earthquake prone area in Baluchistan. International Journal of Disaster Risk Reduction, 2(1), 25-36.
Arnell, N. W., Gosling, S. N (2016). The impacts of climate change on river flood risk at the global scale. Climatic Change, 134 (3), 387-401.
Attri, R., Dev, N., Sharma, v (2013). Interpretive Structural Modelling (ISM) approach: An Overview. Research Journal of Management Sciences, 2(2), 6.
Beilin, R., Wilkinson, C (2015). Introduction: governing for urban resilience. Urban Studies Journal Limited, 9 (2), 38-51.
Brown, K (2014). Global environmental change l: A social Turn for resilience? Progress in Human Geography, 38,107-117.
Charleson, A., Kusliansjah, K., Widjaja, P (2018). Improving the seismic resilience of housing in developing countries: time to transform local government building departments. MATEC Web of Conferences, 229, 1-7.
Cimellaro, G. P., Nagarajaiah, S., Kunnath, S. K (2014). Computational Methods, Seismic Protection, Hybrid Tes ting and Resilience in Earthquake Engineering. (2th.ed). New York: Springer.
Govindan, K., Palaniappan, M., Zhu, Q., Kannan, D (2012). Analysis of third party reverse logistics provider using interpretive structural. International Journal of Production Economics, 140 (1), 204- 211.
Guzman, M.B.D (2014). A vision of social ecology to access the urban resilience. Resilience and Society.
Hall, P.A., Lamont, M (2013). Social resilience in the neoliberal era. Cambridge: Cambridge University Press.
Havko, J., Titko, M., Kováčová, J (2017).Vulnerability of the city infrastructure as a part of the resilient city concept. Procedia engineering, 192, 307-312.
 Herreria, E., Byron, I., Kancans, R., Stenekes, N (2006). Assessing dependence on water for agriculture and social resilience. Canberra: Bureau of Rural Sciences.
Jha, A.K., Miner, T.W., Stanton-Geddes, Z (2013). Building Urban Resilience: principles, tools, and practice (English). World Bank Publications, The World Bank, number 13109.1 (1).
Kannan, G., Pokharel, Sh., Sasi Kumar, P (2009). A hybrid approach using ISM and fuzzy TOPSIS for the selection of reverse logistics provider. Resources, Conservation and Recycling, 54(1), 28-36
Karholm, M., Nylund, K., Fuente, P (2015). Spatial resilience and urban planning: Addressing the interdependence of urban retail areas. Cities, 36, 121-130.
Krausmann, E (2011). Industrial accidents triggered by natural hazards: an emerging risk issue, Natural Hazards and Earth System Science. 11(3), 921-929.
Labaka, L., Comes, T., Hernantes, J., Sarriegi, J. M., Gonzalez, J (2014). Implementation methodology of the resilience framework. In Sys tem Sciences (HICSS), 2014 47th Hawaii International Conference on New jersy, pp.139-148.
Lechner, S., Jacometti, J., McBean, G., Mitchison, N (2016).  Resilience in a complex world – Avoiding cross-sector collapse. International Journal of Disaster Risk Reduction, 19, 84-91.
Lemon, J., March, A (2014). Urban morphology as a tod for supporting sunami repid resilience, A case study of Talchuano ehile. Habitat international. 43, 250-262.
Mayunga Joseph, S (2007). Understanding and applying the concept of community disaster resilience: A capital-based approach. A draft working paper prepared for the summer academy for social vulnerability and resilience building, 22-28 july 2007, Munich, Germany.
Mignot, E., Dewals, B (2019). Experimental modelling of urban flooding: a review, Journal of Hydrology, 568, 334-342.
Nirupama, N., Adhikari, I., Sheybani, A (2014).  Natural hazards in Ontario, Canada: An Analysis for Resilience building. Procedia Economics and Finance, 18, 55-61.
Obrist, B., Pfeiffer, C., Henley, R (2010). Multilayered social resilience: A new approach in mitigation research. Progress in Development Studies, 10 (4), 283-293.
Ozel, B., Mecca, S (2014). Rethinking the Role of Public Spaces for Urban Resilience: Case-Study of Eco-Village in Cenaia. In Past Present and Future of Public Space-International Conference on Art, Architecture and Urban Design Bologna (Italy).
Patrick, B. C., Michael, P.B (2018).Towards resilient cities in Ghana: Urban planners’ perspective and strategies. Futures. 101, 55-66.
Platts-Fowler, D., & Robinson, D (2013). Neighbourhood resilience in Sheffield: getting by in hard times. Centre for Regional Economic and Social Research, Sheffield Hallam University.
Reinhorn, A (2015). computational methods, seismic protection, hybrid testing and resilience in earthquake Engineering, springer International Publishing.
Singh, M. D., Kant, R (2011). Knowledge management barriers: An interpretive structural modeling approach. International Journal of Management Science and Engineering Management, 3(2), 10.
The World Bank (2012). Building urban resilience: principles, tools and practice.
Yuan, W., Liu, M., Wan, F (2019). Study on the impact of rainfall pattern in small watersheds on rainfall warning index of flash flood event. Natural Hazards, 97(2), 665-682.
Zhou, H., Wang, J., Wan, J., Jia, H (2009). Resilience to natural hazards: a geographic perspective. Natural Hazards, 53, 21-41.