بررسی علل تشدید حاشیه‌نشینی در تبریز از منظر عوامل برنامه‌ریزی ناحیه‌ای

نوع مقاله : مقالۀ پژوهشی (کاربردی - توسعه ای)

نویسندگان

1 هیأت علمی/ دانشگاه تبریز

2 دانشیار ژئومورفولوژی، دانشگاه تبریز، تبریز، ایران

3 دانشجوی کارشناسی ارشد برنامه‌ریزی آمایش سرزمین، دانشگاه تبریز، تبریز، ایران.

چکیده

مقدمه: تکوین و تشدید حاشیه ­نشینی در پیرامون شهرها تحت تأثیر روابط نابرابر سیاسی- اقتصادی در سطح جهانی، ضعف برنامه‌های ملّی در سطح میانی و برنامه ­ریزی شهری در سطح خرد شکل گرفته و در این راستا شهر تبریز نیز همانند سایر شهرهای بزرگ ایران، خیل عظیمی از جمعیت حوزه­ های روستایی و شهرهای کم­جمعیت را به سوی خود کشانده و زمینه­ ساز افزایش میزان حاشیه نشینی شده است و مهمّ­ترین هدف از پژوهش حاضر بررسی علل و عوامل تشدید حاشیه­ نشینی در شهر از منظر عوامل برنامه­ ریزی ناحیه­ ای است.
داده و روش: تحقیق حاضر، از دیدگاه ماهیت روش، توصیفی-تحلیلی است. جامعه آماری، ساکنان مناطق حاشیه ­نشین کلانشهر تبریز (مناطق قربانی، سیلاب، حیدرآباد، مارالان، ساری­زمی، آخمه­ قیه، آخر طالقانی، قسمت­ های از لاله، محلۀ غازان­داغی و پاتوق) می­ باشند. این مناطق طبق سرشماری مرکز آمار ایران در سال 1395 دارای 309581 نفر جمعیت بوده و با استفاده از فرمول کوکران 384 نفر به عنوان نمونه تحقیق انتخاب شدند. افرادی به عنوان نمونه انتخاب گردید که اطلاعات کافی در این زمینه داشتند. جهت تجزیه و تحلیل داده ­ها و اطلاعات نیز از آمارهای توصیفی و استنباطی (تی تک نمونه­ ای، کندال، تحلیل عاملی و تکنیک معادلات ساختاری) استفاده شد.
یافته‌ها: نتایج حاصله نشان م ی­دهد، مهمترین عوامل مؤثر در تشدید و گسترش حاشیه ­نشینی در کلانشهر تبریز عبارتند از؛ 1) مدیریت و برنامه ریزی و سیاست ­گذاری و فناوری، 2) جاذبه­ های اقتصادی، رشد جمعیت و بروز مخاطرات محیطی، 3) نابرابری درآمدی و دسترسی به شغل و امکانات، 4) دافعه­ های اقتصادی محل سکونت مبدا و اختلافات قومی، 5) دافعه های اجتماعی فرهنگی محل سکونت قبلی، 6) رشد جمعیت روستا و میل به مهاجرت و 7) یافتن شغل و مسکن. در این میان عامل­ های اول و دوم به ترتیب با مقدار ویژه 60/5 و 45/5 از اهمیت ویژه­ای برخوردار هستند. در این میان عامل­ های اول (عامل مدیریت و برنامه ­ریزی و سیاست­ گذاری و فناوری) و دوم (عامل جاذبه ­های اقتصادی، رشد جمعیت و بروز مخاطرات محیط) به ترتیب با مقدار ویژه 5/60 و 5/45 از اهمیت ویژه­ای برخوردار هستند و عامل هفتم نیز با مقدار ویژه 1/51 از کمترین اهمیت برخوردار می­باشد.
نتیجه‌گیری: نتایج تحقیق حاضر، نشان ­دهندۀ تأثیر عوامل مختلف بر تکوین و تشدید حاشیه نشینی است که در این رابطه باید عوامل و فاکتورهای کمی و کیفی را در تشدید و گسترش حاشیه ­نشینی در کلانشهرها لحاظ کرد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


اژدری، مهرداد. (1395). بررسی عوامل موثر بر حاشیه­نشینی در شهر شیراز در سال 1395، چهارمین کنفرانس علمی­ پژوهشی افق­های نوین در علوم جغرافیا و برنامه­ریزی معماری و شهرسازی ایران، تهران.
امیدوارفر، تامرادی. (1396). نقش مدیریت شهری در مناطق حاشیه­نشین با تاکید بر ایران. ماهانه شابک، 3، 11 (30)، 27-33.
امیرپور، نجف. (1388). بررسی اسکان غیررسمی در شهر میاندوآب. پایان­نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه خوارزمی تهران.
آقاجانی، نصرالله؛ عوض­پور کشکولی، علی. (1400). جامع نگری در تبیین عوامل و راه حل‌ها در مسئله حاشیه‌نشینی. دو فصلنامه مطالعات اسلامی آسیب­های اجتماعی، 3 (1)، 228-207.
حسین زاده دلیر، کریم (1387). برنامه­ریزی ناحیه­ای. تهران: انتشارات سمت، چاپ هفتم.
حسین­زاده یزدی، سید سعید؛ یعقوبی، علی. (1399). بررسی علل و پیامدهای حاشیه­نشینی در کلانشهر تبریز بررسی موردی: حاشیه نشینی در کلانشهر مشهد. فصلنامه راهبرد توسعه، 16(4)، 66-32.
حسین­زاده­دلیر، کریم (1361). طرح تحقیقی حاشیه­نشینان شهر تبریز. تهران: موسسه تحقیقات شهری، جهاد دانشگاهی (چاپ اول).
حسین­زاده­دلیر، کریم. (1370). حاشیه­نشینی؛ در جستجوی معنای و مفهوم. نشریه اطلاعات سیاسی- اقتصادی، 45 -46، 64- 68.
حیدری چیانه، رحیم؛ رضاطبع ازگمی، سیده خدیجه، معتمدمهر، اکبر. (1391). کاربرد استراتژی شهری (CDS) در بهبود سکونت­گاه­های غیررسمی - مطالعه موردی: اراضی دانشگاه علوم پزشکی تبریز (محله­ غازان­داغی). نشریه پژوهش و برنامه­ریزی شهری، 3 (9)، 35-56.
ربانی، رسول؛ وارثی، حمیدرضا، عریضی، فروغ السادات؛ حسینی، محمدرضا. (1385). بررسی عوامل موثر بر شکل­گیری مسئله حاشیه­نشینی و پیامدهای اجتماعی آن در شهر اهواز، مجله جغرافیا و توسعه، 1(3).
زالی، نادر؛ پور فتحی. (1391). تحلیل وضعیت اقتصادی، اجتماعی و کالبدی محله­های حاشیه­نشین شهر اهر. نشریه مطالعات و پژوهش های شهر و منطقه­ای، 4 (15).
زنگی­آبادی، علی؛ مبارکی، امید. (1391). بررسی عوامل مؤثر بر توسعه خیمه ها در شهر تبریز و پیامدهای آن. فصل­نامه جغرافیا و برنامه­ریزی محیطی، 45: 80-67.
سجاسی­قیداری، حمدالله؛ صادقی، فخری؛ قسمتی، لیلا. (1393). راهکار راهبردی کنترل رشد حاشیه نشینی در مناطق شهری مطالعه موردی: شهرستان بناب. مجله جغرافیا و توسعه فضای شهری،  1(1)، 90-77.
سرور، هوشنگ؛ فلاح­پور، سجاد؛ جمالی، ابراهیم. (1394). بررسی عوامل موثر بر حاشیه­نشینی در شهر ارومیه،دومین کنفرانس بین المللی پژوهش­های نوین در عمران، معماری و شهرسازی.
شاطریان، محسن؛ حیدری سورشجانی، رسول؛ دولتیاریان، کامیار. (1399). مدل­یابی و تاًثیر ابعاد اجتماعی حاشیه­نشینی بر وقوع جرم (مطالعه موردی: مناطق حاشیه­نشین شهر کاشان). فصلنامه مطالعات برنامه­ریزی سکونت­گاه­های انسانی، 15، 1 (50)، 265-249.
شکویی، حسین. (1388). دیدگاه­های نو در جغرافیای شهری. تهران، انتشارات سمت: تهران.
صالحی امیری، رضا؛ افشاری نادری، افسر. (1390). مبانی نظری و راهبردی مدیریت ارتقای امنیت اجتماعی و فرهنگی در تهران. فصل­نامه راهبرد، 20(59)، 79-48.
صالحی­امیری، سیدرضا؛ خدایی، زهرا. (1390). حاشیه­نشینی و اسکان غیررسمی چالش‌ها و پیامدها. انتشارات ققنوس: تهران.
عابدینی، اصغر. (1394). تحلیل تطبیقی شاخص­های مسکن در سکونت­گاه­های غیررسمی (مورد مطالعه: محله اسلام­آباد ارومیه). نشریه مسکن و محیط روستا، 149.
عبدی، عطااله؛ کرمی، تاج­الدین؛ مستجابی، حمید. (1396). تبیین مفهوم پیامدهای امنیتی حاشیه­نشینی شهری و مسئله تعلق مکانی. فصلنامه پژوهشهای انتظام اجتماعی، 9 (4)، 200-167.
علیزاده اقدم، محمدباقر؛ محمد امینی، حمیده. (1391). حاشیه نشینی و مسائل اجتماعی- فرهنگی در شهرها (مطالعه موردی:شهر خمین). چهارمین کنفرانس برنامه ریزی و مدیریت شهری، مشهد، دانشگاه فردوسی مشهد.
قاسم­پور، آرش؛ قنواتی، فرید؛ داست زرین، فاطمه. (1400). طراحی مدل علّی تأثیر حاشیه نشینی بر افزایش بزهکاری و آسیب­های اجتماعی فرهنگی شهر اهواز با رویکرد آزمایشگاه ارزیابی و تحلیل تصمیم گیری (دیمتل). فصلنامه رویکرد پژوهشی نوین در مدیریت و حسابداری، 5، 67 (6)، 136-119.
قنبری، ابوالفضل؛ احمدی، مظهر؛ مصطفوی، سوران. (1397). ارزیابی و تحلیل سطوح پایداری شهری در سکونتگاه­هعای غیررسمی مهاباد، نشریه فضایی جغرافیایی، 16 (53)، 121-97.
کریم­زاده، حسین؛ خالقی، عقیل؛ ولائی، محمد. (1397). مسئله­یابی و آسیب­شناسی اجتماعی پدیده حاشیه­نشینی شهری در کلانشهر تبریز با رویکرد توانمندسازی. نشریه توسعه فضاهای پیراشهری،  1(1)، 1-16.
کریمی، نسیم. (1402). واکاوی سیاست تقنینی ایران در خصوص حاشیه نشینی، تمدن حقوقی، 15؛ 289-231.
محسنی، رضا. (1389). مساله حاشیه نشینی و اسکان غیر رسمی با تأکید بر توانمندسازی آن (موردی: حاشیه نشینان شهر گرگان). فصل نامه علمی- پژوهشی جغرافیای انسانی، 2(4)، 133.
محمدی، مینو، صادقی، حسین، عصار آرانی، عباس؛ رکن الدین افتخاری، عبدالرضا. (1401). تحلیل اثرات حاشیه‌نشینی بر سلامت زنان در کلان‌شهرهای تهران، مشهد، تبریز و کرمانشاه. نشریه جغرافیا و توسعه، 68؛ 115-87.
نصراصفهانی صفاری، بابک؛ غفاریان، سارا. (1395). بررسی علل اقتصادی حاشینه نشنی با استفاده از اثر درمان مطالعه موردی: شهر اصفهان. فصلنامه اقتصاد شهری، 1(1)، 16-1.
نظریان، اصغر؛ سادین، حسن؛ زال­نژاد، کاوه؛ استقامتی، مهناز؛ ولیانی، مهدی. (1396). بررسی عوامل اقتصادی، اجتماعی و جمعیتی حاشیه­نشینی و اسکان غیررسمی. مجله تحلیل فضایی محیطی، 3، 135-111.
نوشهر حیدری، مهری؛ نظریان اصغر. (1390). بررسی عوامل موثر بر حاشیه نشینی و بازتابهای آن، با تاکید بر کاربرد خدمات شهری (مورد: شهر یزد). فصلنامه جغرافیایی سرزمین، 8(31).
هادی، الهام؛ هادی، الناز. (1397). بررسی روند و عوامل موثر در گسترش حاشیه نشینی در کلانشهر تبریز. نشریه جغرافیا و روابط انسانی، 1(2).
Amaldam, S. (2011). Housing; Housing in third world. Annual Report of World Bank, P 4.
Bardhan, R., Sarkar, S., Jana, A., Velaga, N.R. (2015). Mumbai slums since independence: evaluating the policy outcomes. Habitat International, 50: 1–11.
Bonofizi, p., Hinnies, G. (2000). Long- Term Trends of Internal Migration in Italy. International Journal of Population Geogeraphy, 6:111-131.
Clifford, S., Henry, M. (2017). The social disorganization theory. Center for Spatially Integrated Social Scienc.
EL-Shahat, M., El Khateeb, S. (2012). Empowering people in Egyptian informal areas by planning: towards an intelligent model of participatory planning. Planum Th J Urban, 1(26):1–19.
Jennervik, A. (2006). Improving Slum Conditions through Innovative Financing, in, TS-27 Upgrading Informal Settlements: Access to Human Rights and Finace. Munich, Germany, 8-13.
Khalifa, M, A. (2015). Evolution of informal settlements upgrading strategies in Egypt: From negligence to participatory development. Ain Shams Engineering Journal, 6: 1151–1159.
Kovandzic, T. L. M. (1998). The structural covariates of urban homicide: Reassessing the impact of income inequality and poverty in the post-Reagan era. Criminology, 36: 569–599.
Naceur, F. (2013). Impact of urban upgrading on perceptions of safety in informal settlements: Case study of Bouakal, Batna. Frontiers of Architectural Research, 2(4): 400-408.
Pino, A., Hormazábal, N. (2016). Informal settlements: Reinterpreting rural imaginary in urban areas: The case of Valparaiso’s ravines. Habitat International, 53: 534-545.
Righa, E.M. (2012). Factors influencing growth of informal settlements: a case of Bangladeshislum, Changamwe constituency. Mombasa county, Kenya, Theses and Dissertations – College of Education and External Studies.
Russell, JS., Hickson, D.A., Timmins, L., Duncan, D.T. (2021). Higher Rates of Low Socioeconomic Status, Marginalization, and Stress in Black Transgender Women Compared to Black Cisgender MSM in The MARI Study. International Journal of Environmental Research and Public Health, 18: 4- 2183.
Sims D. (2011). Understanding Cairo: the logic of a city out of control. Cairo: The American University in Cairo Press.
UN- Habitat. (2008). The Challenge of Slums” Global Report on Human Settlements. London, Earth Scan.