ارزیابی و تحلیل پارامترهای مؤثر بر ناتعادلی فضایی در ایران

نوع مقاله : مقالۀ پژوهشی (کاربردی - توسعه ای)

نویسندگان

1 پژوهشگر پسادکتری دانشگاه شهید باهنر کرمان، کرمان، ایران

2 استاد ژئومورفولوژی، دانشکده علوم جغرافیایی و برنامه‌ریزی دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران.

3 دانشیار گروه جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشگاه شهید باهنر کرمان، کرمان، ایران.

10.22103/JUSG.2021.2042

چکیده

تبیین موضوع: ترجمان صحیح مفهوم عدالت در حوزه دانش جغرافیا تحت عنوان تعادل در فضا است و به عنوان یک اصل در دانش فضایی همواره مورد تأکید بوده است. در همین راستا، پژوهش حاضر سعی دارد ضمن تعریف متغیرهای مؤثر بر تعادل فضایی، آن ها را مقدار­پذیر و با تدوین روابط ریاضی، داده‌ پردازی، پردازش، مدل ­سازی و ارزیابی‌ رقومی کند.
روش: موضوع این پژوهش در حوزه مطالعات آمایش سرزمینی و مبانی آن بر روش پدیدار­شناسی استوار است. لذا برای دستیابی به اهداف تحقیق ابتدا به مستندسازی بنیادهای نظری آن مبادرت شده است. در مرحله دوم، نسبت به تعریف مفهوم تعادل فضایی اقدام و با ایجاد شبکه ای از مؤلفه ­هایی که تعریف کننده تعادل در فضاست بازیابی گردید. در مرحله سوم، مؤلفه های تعریف کننده مفهوم فوق واحدگذاری و در چهارچوبه منطق ریاضی برای مناطق گوناگون احصاء شدند.
 یافته‎ ها: نتایج پژوهش حاکی از آنست که، ضریب دسترسی (TC) در دامنۀ زمانی 25 تا 35 دقیقه و ضریب شکل (FC) در دامنۀ طلایی 1/6 تا 1/8 در حالت تعادلی قرار می­ گیرد. همچنین در صورتی که مقدار ضریب سطح-جمعیت (AE) صفر باشد، حالت تعادل ایجاد شده است. عدم تعادل این ضریب زمانی است که مقدار آن بزرگتر از صفر باشد. اما اگر مقدار این ضریب کوچکتر از صفر باشد بدان معناست که شهر مورد نظر امکان گسترش را دارد.
نتایج: مقدار TC برای شهرهای مورد مطالعه در سال 1335 نشان می ­دهد که دو شهر مشهد و ری با ضرایب دسترسی 25/52 و 25/75 به لحاظ دسترسی در دامنه تعادلی قرار دارند و بقیه شهرها امکان گسترش تا میل به دامنۀ تعادلی را دارا می­ باشند. از طرفی مقدار ضریب دسترسی شهرهای نمونه در سال 1390 حاکی از آن است که تنها شهر بم با ضریب دسترسی 15 امکان گسترش تا رسیدن به دامنه تعادلی را دارد و بقیه شهرها در خارج از دامنه تعادلی هستند. همچنین مقدار  ضریب شکل شهرهای نمونه در سال 1335 نشان می­دهد که این ضریب برای شهرهای کرمان (2/17) و کاشان (3/77)، فراتر از دامنه تعادلی آن­ ها هست اما برای بقیه شهرها در دامنه تعادلی واقع نشده و امکان گسترش تا دستیابی به این مقدار را دارا هستند. همچنین تحلیل این ضریب برای سال 1390 حاکی از آن است که شهرهای سبزوار، دامغان و بم با ضریب 1/7، در دامنه تعادلی (1/6 تا 1/8) قرار داشته و بقیه شهرها در خارج از دامنه تعادلی قرار دارند. از طرفی ضریب AE بدست آمده برای شهرهای مورد مطالعه در سال 90 حاکی از آن است که تنها شهر مشهد با ضریب 0/5- دارای تعادل بوده و قابلیت گسترش دارد و بقیه شهرها با دارا بودن ضرایب بیشتر از صفر در حالت عدم تعادل قرار دارند. افزایش بی­ رویه جمعیت این شهرها در سال­ های اخیر موجب عدم تعادل آن ­ها شده است.

کلیدواژه‌ها


اسماعیل ­زاده، حسن؛ کفاش، اعظم؛ حیدری، سمیرا؛ رویدل، جابر (1393). ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻋﺪاﻟﺖ ﻓﻀﺎﯾﯽ ﺑﺮﺧﻮرداری از ﺧﺪﻣﺎت ﺣﻤﻞ و ﻧﻘﻞ و ارﺗﺒﺎﻃﺎت در ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎی اﺳﺘﺎنﻫﺎی ﻣﺮزی (ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﻮردی: ﺷﻬﺮﺳﺘﺎنﻫﺎی اﺳﺘﺎن ﺧﺮاﺳﺎن ﺷﻤﺎﻟﯽ). فصلنامه جغرافیای سرزمین، دورۀ11، شمارۀ .44.
افروغ، عماد (1377). ﻓﻀﺎ و ﻧﺎﺑﺮاﺑﺮی اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ. اﻧﺘﺸﺎرات داﻧﺸﮕﺎه ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻣﺪرس، ﺗﻬﺮان.
امین ­زاده، بهرام؛ روشن، مینا (1391). ارزیابی روش های سنجش عدالت فضایی در توزیع کاربری اراضی شهری، نمونه موردی: شهر قزوین. مجله معماری و شهرسازی آرمانشهر. شمارۀ 13.
بابا جمالی، فرهاد (1391). مؤلفه‌های ژئومورفولوژی و تأثیر آن بر هویت کانون‌های مدنی و هنر فرش دستباف ایران. رساله دکتری ژئومورفولوژی دانشگاه اصفهان.
حافظ­نیا، محمدرضا؛ قادری­حجت، مصطفی؛ احمدی ­پور، زهرا؛ رکن­ الدین افتخاری، علیرضا؛ گوهری، محمد (1393). طراحی الگوی سنجش عدالت فضایی(مطالعه موردی: ایران). مجله برنامه ­ریزی و آمایش فضا، دورۀ 19، شمارۀ 1، صص 52-33.
رامشت، محمدحسین؛ راهدان منفرد، محمد (1395). دستگاه جغرافیایی ایران. چاپ اول، تهران: نشر الگوی پیشرفت، 91ص.
رفیع پور، فرامرز (1379). توسعه و تضاد. تهران: ناشر شرکت سهامی انتشار، 387ص.
سعیدی، عباس (1391). پویش ساختاری- کارکردی رویکردی بدیل در برنامه ریزی فضایی. فصلنامه اقتصاد فضا و توسعه روستایی، دورۀ 1، شمارۀ 1، صص 18-1. 
گروسی، سعیده؛ شمس­ الدینی مطلق، محمد حسن (1392). ادراک عدالت اجتماعی بر حسب میزان دسترسی شهروندان به خدمات شهری( مورد شناسی: شهر کرمان). مطالعات جامعه ­شناختی شهری، دورۀ 3، شمارۀ 9، صص 66-41.
محمودی محمدآبادی، طیبه؛ رامشت، محمدحسین (1397). تغییرات فضایی ایران. چاپ اول، تهران: نشر الگوی پیشرفت، 86ص. 
میرزایی، جهان ­بین؛ احمدی، سجاد؛ لرستانی، اکبر (1394). تحلیل فضایی سطوح برخوردار مناطق کلان شهر تهران از منظر اقتصاد شهری. مجله اقتصاد و مدیریت شهری، دورۀ 3، شمارۀ 11.
نعمت­ اللهی، فاطمه (1393). فضای ترامتنی ایده‌ای در حوزه دانش جغرافیا. مجله جغرافیا و برنامه­ ریزی محیطی، دورۀ 25، شمارۀ 1، صص 120-109.
نیک­پور، عامر؛ ملکشاهی، غلامرضا؛ رزقی، فاطره (1394). بررسی و تحلیل فضایی نابرابری­ های اجتماعی در مناطق شهری با رویکرد شهر متراکم مطالعه موردی: شهر بابل. فصلنامه علمی پژوهشی مطالعات شهری، دورۀ 4، شمارۀ 16.
هاروی، دیوید (1379). عدالت اجتماعی و شهر. ترجمه فرخ حسامیان؛ محمدرضا حائری؛ بهروز منادی­ زاده. تهران: شرکت پردازش و برنامه ­ریزی شهری، 365 ص.
ﻳﻮﺳﻔﻲ، ﻋﻠﻲ؛ ورﺷﻮﺋﻲ، ﺳﻤﻴﻪ (1390). ﻧﺎﺑﺮاﺑﺮی اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ در ﻓﻀﺎی ﺷﻬﺮی ﻣﺸـﻬﺪ ، ﺑـﺮآوردی از ﻧﺎﺑﺮاﺑﺮی­ﻫﺎی درآﻣﺪی و ﺗﺤﺼﻴﻠﻲ در ﻧﻮاﺣﻲ ﺷﻬﺮ. ﻣﺠﻠﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ اﻳﺮان ، دورۀ 4، ﺷﻤﺎرۀ 4.
Bąk et al (2009).Regional Disparities in Poland. Warsaw: Ministry of Regional Development Institute for Structural Research.
Chang, H-S., Liao, C-H (2011). Exploring an integrated method for measuring the relative spatial equity in public facilities in the context of urban parks. Cities, 04.002, pp. 1-11.
Czyż, T., Hauke, J (2011). Evolution of Regional Disparities in Poland. QUAESTIONES GEOGRAPHICAE, 30(2), pp. 35-48. 
Glasson, J (1974). An introduction to regional planning: concepts, theory and practice. London.
Hillier, B (1996). Space is The Machine. Press Syndicate of the University of Cambridge. P 201.
Kutscherauer, A (2010). Regional Disparities in Regional Development Of The Czech Republic. Ostrava. University Of Ostrava.
Lotfi, S., Koohsari, MJ (2009). Analyzing Accessibility Dimension of Urban Qualityof Life: Where Urban Designers Face Duality between Subjective and objective Reading of Place. Journal of Social Indicator Research, 94(2), pp. 417-435.
Misra, R.P (1978). Regional Planning, Concept-Techniques-Policies and Case Studies: centre for gandhian studies & peace recerch. Concept Publishing Company New Delhi.
Williamson, J.G (1965). Regional Inequality and the Process of National Development. Description of patterns.Economic development and cultural change, 13 (4), pp. 1-84.