تحلیلی بر شهرگرایی، اجتماع محلی و محله در مادرشهر نوین (نمونه: مادرشهر تهران)

نوع مقاله : مقالۀ پژوهشی (کاربردی - توسعه ای)

نویسندگان

1 دانشیار جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشگاه خوارزمی، تهران، ایران.

2 استادیار جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشگاه خوارزمی، تهران، ایران.

3 دانشجوی دکتری جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشگاه خوارزمی، تهران، ایران.

10.22103/JUSG.2021.2041

چکیده

تبیین موضوع: محله به‌عنوان پدیده ­ای «فضامند» و تاریخی به‌طورمعمول، دارای دو بعد بوده است: یکی قلمرو صریح یا ضمنی و  دیگری یک «گروه اجتماعی خاص» که از نظر ویژگی های اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی از همگونی نسبی برخوردار بوده است. اما با ظهور عصر مدرن واگرایی بین دو بعد پیش گفته آغاز گردید و به مرور زمان در قالب عدم انطباق فضایی محله و اجتماع محلی به ­ویژه در مادرشهرها در ادبیات شهرشناسی مطرح شد. تبیین فرآیند این واگرایی و تأثیر شهرگرایی در آن در مقیاس محله‌های مادرشهر تهران مسألۀ اصلی مقاله حاضر بوده است.
روش: این پژوهش از نوع پیمایشی- تحلیلی و شیو­ۀ گردآوری داده­ها، اسنادی- میدانی بوده است. جامعۀ آماری محله های مادرشهر تهران بوده که بر مبنای یک گونه ­بندی از محله های تهران، پنج محله با روش نمونه گیری هدفمند انتخاب شده اند. برای تجزیه ‌و تحلیل داده ها از روش کمی و آماری، شامل آزمون تی تک نمونه­ای، آزمون آنوای یک­طرفه، آزمون تعقیبی توکی و رگرسیون چند متغیره بهره گرفته شده است و یافته های مربوط در چارچوب نظریه هدایت­گر پژوهش تجزیه و تحلیل شده است.
یافته‎ ها: نتایج نشان داد که به‌ رغم تحولات ناشی از نوگرایی، کماکان می‌توان طیفی از محلات را نسبت به ویژگی­ های اجتماع محلی در مادرشهر تهران تشخیص داد. در حالت کلی، سطح هویت محله‌ای در محله‌های نمونه تهران نسبتاً بالا بوده است؛ لیکن این وضعیت، سبب شکل‌گیری و بهبود تعاملات و همبستگی اجتماعی درونی ساکنین آن ­ها نشده است. همچنین نتایج آزمون رگرسیون چند متغیره نشان داد تمامی شاخص‌های شهرگرایی به‌عنوان متغیر مستقل دارای روابط معنی ­دار و اثرات منفی بر ویژگی­ های اجتماع محلی در محله­ های نمونه بوده­ اند.
نتایج: هرچند یافته های این مقاله حاکی از وجود زمینه ها و سرمایه های اجتماع محلی در محله های نمونه تهران است؛  لیکن، بر اساس ایدۀ بنیادی پژوهش، باید توجه داشت که ارتقاء و تقویت انطباق فضایی اجتماع محلی و محله، شرط اساسی ایجاد، بهبود و بازآفرینی محله های موجود در چارچوب گفتمان مادرشهری نوین و شهرگرایی مقیاس مادرشهر تهران است.

کلیدواژه‌ها


احمدی، زینب (1398). عدم انطباق فضایی» محله‌های شهری تهران، مجله جستارهای شهرسازی، دورۀ 2، شمارۀ 8 (پیاپی 52)، صص 46-10.
آرنت، رندال (1387).  منشور نوشهرگرایی. ترجمه: علیرضا دانش - رضا بصیری مژدهی، تهران: شرکت پردازش و برنامه‌ریزی شهری، 194 ص.
پاکزاد، جهانشاه (1366).  واحدهای همسایگی، نشریه معماری و شهرسازی، دورۀ 1، شمارۀ 2.
پیران، پرویز؛ سحرخیز، مهسا (1396).  معرفی مفاهیم پیشاهنگ؛ کتاب دوم: محله. تهران: سازمان عمران و بهسازی شهری، 49 ص.
تاجبخش، کیان (1386).  آرمان­شهر فضا، هویت و قدرت در اندیشۀ  اجتماعی معاصر، ترجمه افشین خاکباز، تهران: نشر نی، 336 ص.
جلای ­پور، حمیدرضا؛ عبدالله ­پور، جمال (1390). تمایز شهرگرایی و شهرنشینی بررسی شهرگرایی در مناطق کردنشین ایران با تأکید بر شهر سردشت. نشریه مسائل اجتماعی ایران، دورۀ 2 شمارۀ ۱ ، صص 37-7.
حسینی، سید فخرالدین؛ سلطانی، مهرداد (1397). تحلیل تطبیقی مفهوم محله در نظام سنتی شهرهای ایران با الگوهای مشابه (جایگزین) دوره معاصر. ماهنامه باغ منظر، دورۀ 15، شمارۀ60، صص 28-15.
حناچی، پیروز؛ رضایی، نعیمه (1394).  بررسی عوامل مؤثر بر چگونگی سکونت در محلات، نمونه موردی: محله عودلاجان تهران. نشریه هنرهای زیبا- معماری و شهرسازی، دورۀ2، شمارۀ 1، صص 40-31.
رحمانی فیروزجاه، علی؛ اصحابی، سیده اکرم؛ کبیری نسب، حکیمه (1392). جامعه­ شناختی میزان شهرگرایی و عوامل مؤثر بر آن (مطالعه موردی ساری). مجله مطالعات جامعه ­شناختی، دورۀ 3، شمارۀ 8، صص 130-109.
رضازاده، راضیه؛ محمدی آیدغمیش؛ رفیعیان، مجتبی (1390). توسعه اجتماع محلی با بهره‌گیری از ظرفیت ­های مشارکتی در رویکرد دارایی مبنا (مطالعه موردی: محله امام‌زاده حسن، منطقه 17 تهران). مجله برنامه‌ریزی و آمایش فضا، دورۀ 16، شمارۀ 2، صص 55-37.
رهنمایی، محمد تقی؛ فرهودی، رحمت ­اله؛ قالیباف، محمدباقر؛ هادی ­پور، حلیمه خاتون (1386). سیر تحول ساختاری و عملکردی محله در شهرهای ایران. فصلنامه انجمن جغرافیایی ایران، دوره جدید، دورۀ 5، شمارۀ 12 و 13، صص 42-19.
زمان ­زاده دربان، زمزم (1396). سنخیت ­شناسی عوامل تأثیر گذار بر «هویت و حس مکان» در سیر تحول «نظریه محله» با رویکرد فراتحلیل. نشریه مدیریت شهری، دورۀ 16، شمارۀ 3(پیاپی 48)، صص 85-65.
زنگانه، ابوالفضل (1396). تبیین تغییرات فضایی محله ­ای در کلان‌شهر تهران، رساله دکتری جغرافیا و برنامه ­ریزی شهری، استاد راهنما: دکتر محمد سلیمانی مهرنجانی، دانشکده علوم جغرافیایی، دانشگاه خوارزمی.
سلیمانی مهرنجانی، محمد؛ زنگانه، احمد؛ شورچه، محمود (1398). برساخت محله و اجتماع محلی در گفتمان­های شهرشناسی و برنامه­ریزی شهری (نگاهی به تجربه جهانی و ایران). مجله جستارهای شهرسازی، دورۀ 2، شمارۀ 8 (پیاپی 52)، صص 46-10.
سلیمانی مهرنجانی، محمد؛ زنگانه، احمد؛ کرمی، تاج ­الدین؛ آهنگری، نوید (1397). تحلیل پیامدهای تراکم کاربری‌های شهری و فراشهری بر کارکرد محله‌ای (موردپژوهش: منطقه 12 کلان‌شهر تهران). فصلنامه مطالعات ساختار و کارکرد شهری، دورۀ 5، شمارۀ 17، صص 169-142.
شارع­ پور، محمود (1389). جامعه­ شناسی شهری. سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه­ها (سمت)، مرکز تحقیق و توسعۀ علوم انسانی، 364 ص.
شکویی، حسین (1387). دیدگاه­ های نو در جغرافیای شهری. جلد اول، چاپ 11، تهران: انتشارات سمت، 570 ص.
شماعی، علی؛ جهانی دولت ­آباد، رحمان (1390). بررسی اثرات توسعه عمودی شهر بر هویت محله‌ای (مطالعه موردی، منطقه 7 تهران). مطالعات شهر ایرانی اسلامی، دورۀ 2، شمارۀ  6، صص 82-73.
شورچه، محمود (1396). جغرافیای شهری معاصر. مبانی و کاربرد، انتشارات پرهام نقش، تهران، 532 ص.
شهری، جعفر (1357). گوشه­ای از تاریخ اجتماعی تهران قدیم. جلد اول، تهران: موسسه انتشارات امیرکبیر، 306 ص.
شیخی، محمد (1382). ساختار محله‌ای در شهر در سرزمین‌های اسلامی. فصلنامه علوم اجتماعی، شماره 22، 68 - 39.
شیخی، محمد­تقی (1390). جامعه ­شناسی شهری. چاپ ششم، تهران: شرکت سهامی انتشار. 320 ص.
صدیق­ سروستانی، رحمت‌الله (1369).  انسان­ شناسی و شهرنشینی. نامه علوم اجتماعی، دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران، شماره یک (4)، جلد دوم، صص 226-198.
صدیق­ سروستانی، رحمت‌الله (1371). طرح بررسی جامعه ­شناسی روابط همسایگی در شهر تهران. دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران.
عبدالله ­زاده طرف؛ بهزادفر، مصطفی؛ نقی ­زاده، محمد (1389).  بسط مفهوم محله با آناتومی مفهوم اجتماع. مطالعات جامعه­شناسی، دورۀ 2، شمارۀ 7، صص 104-89.
عبدالهی، مجید؛ صرافی، مظفر؛  توکلی ­نیا، جمیله. (1389).  بررسی نظری مفهوم محله و بازتعریف آن با تأکید بر شرایط محله‌های شهری ایران. نشریه پژوهش‌های جغرافیای انسانی، دورۀ  42، شمارۀ  72، صص 103-82.
غروی­ الخوانساری، مریم (1396).  از محله سنتی تا محله معاصر؛ کندوکاوی در راهکارهای احیاء هویت محلی در شهر امروز.  مجله معماری و شهرسازی آرمانشهر، شمارۀ 21، صص 76-61.
فاضلی، نعمت ­اله (1392). فرهنگ و شهر چرخش فرهنگی در گفتمان­های شهری. چاپ سوم، تهران: نشر تیسا، 400 ص.
 فدایی­ نژاد، سمیه؛ کرم پور، کتایون (1385). تحلیل اثر تغییرات کالبدی عناصر شاخص محله بر بافت عودلاجان (از دوره قاجار تا به امروز). نشریه هنرهای زیبا، شمارۀ  28، صص 74-65.
فرین ­مهر، رضا؛ خطیبی، سید محمدرضا (1391). بررسی تأثیرات شهر الکترونیک بر ساختار کالبدی شهر، نمونه مورد مطالعه فردیسِ کرج. معماری و شهرسازی آرمان شهر، دورۀ  5، شمارۀ  9، صص 385-375.
فکوهی، ناصر (1395).  انسان­شناسی فرهنگی شهر تهران. انتشارات تیسا، 516 ص.
قادری، صلاح ­الدین (1394). طرح مطالعه و انجام گونه شناسی اجتماعی و فرهنگی محلات شهر تهران. مؤسسه تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران، کارفرما: مرکز مطالعات و برنامه‌ریزی شهر تهران.
قاسمی، وحید؛  نگینی، سمیه (1389).  بررسی تأثیر بافت محلات بر هویت اجتماعی، با تا کید بر هویت محله‌ای در شهر اصفهان. مطالعات و پژوهش‌های منطقه­ای، دورۀ 2، شمارۀ 7 صص 136-113.
لطیفی، غلامرضا (1391).  مدیریت شهری.  تهران: نشر علم. 176 ص.
معمار، ثریا؛ عدلی ­پور، صمد؛ خاکسار، فائزه (1391). شبکه های اجتماعی مجازی و بحران هویت (با تاکید بر بحران هویت ایران). فصلنامه مطالعات و تحقیقات اجتماعی در ایران، دورۀ 1،  شمارۀ  4، صص 176-155.
منصورفر، کریم (1392). روش­های آماری. چاپ 12،  تهران: انتشارات دانشگاه تهران، 412 ص.
موسوی، سید یعقوب؛ صفری، سحر (1396). رشد شهرگرایی و احساس تعلق محله ­ای. فصلنامه برنامه‌ریزی توسعه شهری و منطقه‌ای، دورۀ 2، شمارۀ  3، صص 62-31.
موسوی، یعقوب (1387). بازسازی محله‌های شهری در چارچوب برنامه‌ریزی توسعة اجتماعی محله‌ای. مجلة مطالعات اجتماعی ایران دورة  2، شمارة 2، صص 123-99.
ناکس، پل؛ پینچ، استیون (1397).  مقدمه­ای بر جغرافیای اجتماعی شهر. مترجم: محمود شورچه، تهران: انتشارات پرهام نقش، 515 ص.
Castells, M (2009). Communication Power. New York, Oxford University Press, 592 pages.
Crow, G., Allan, G (1994). Community Life: An Introduction to Local Social Relations. (Harvester/Wheatsheaf) London, 256 pages.
Dogan, M., Kasarda, J,D (1988). The Metropolis Era: A World of Giant Cities. Newbury Park, CA: Sage Publication, 400 pages.
Erkip, F (2010). Community and neighborhood relations in Ankara: An urban–suburban contrast. Cities27(2), pp. 96-102.
Fischer, C.S (1982). To Dwell Among Friends: Personal Networks in Town and City. Chicago: Univ, 459 pages.
Kitchin, R., Thrift, N (2009). International encyclopedia of human geography. Elsevier, 8250 pages.
Gans, H,G (1969). Urbanism and Suburbanism as ways of life. in R.E. Phal(Ed), Readings in Urban Sociology, Oxford: Pergamon Press: 95-117.
Gharai, F (2000). Generic principles of neighbourhood design, with particular reference to Tehran (Doctoral dissertation, University of Sheffield).
Gould, J., Kolb, W.L (1964). A Dictionary of the Social Sciences. London: Tavistock Publication, 761 page.
Swaroop, S., Morenoff, J.D (2006). Building community: The neighborhood context of social organization. Social Forces, 84(3), pp. 1665-1695.
Ledrut, R (1979). Sociologie urbaine. Paris, PUF, 231 pages.
Mumford, L (1954). The Neighborhood and the Neighborhood Unit. Town Planning Review, 24: 256-70.
Doolittle, R. J., MacDonald, D (1978). Communication and a sense of community in a metropolitan neighborhood: A factor analytic examination. Communication quarterly, 26(3), pp. 2-7.
Wirth, L (1938). Urbanism as a Way of Life. American journal of sociology, 44(1), pp. 1-24.