بررسی عوامل مؤثر در عدم شکل‌گیری جوامع مختلط در شهرهای ایران: تحلیل‌محتوا

نوع مقاله : مقالۀ پژوهشی (بنیادی)

نویسندگان

1 استاد تمام طراحی شهری، دانشگاه تربیت مدرس، دانشکده هنر و معماری، تهران، ایران

2 دانشیار برنامه‌ریزی شهری، دانشگاه تربیت مدرس، دانشکده هنر و معماری، تهران، ایران

3 دانشجوی دکتری شهرسازی، دانشگاه تربیت مدرس، دانشکده هنر و معماری، تهران، ایران

چکیده

تبیین موضوع: همبستگی اجتماعی و عدم تمایز میان افراد بر اساس ویژگی­های اقتصادی – اجتماعی­شان از جمله مهمترین اهداف اسلام است که امروزه تحت عناوینی همچون جوامع مختلط و تنوع در محیط­های شهری، نمود پیدا کرده است. علی­رغم اهمیت این موضوع، جوامع شهری هم­اکنون با پدیدۀ جدایی جغرافیایی و جامعه‌شناختی بین گروه­های مختلف ساکن در شهر و پیامدهای ناشی از آن از جمله فقر، محرومیت، فاصله اجتماعی، فردگرایی، بی‌هویتی، بی‌کاری، بدنام‌سازی و کاهش تعامل‌های بین‌گروهی و افزایش تعامل‌های درون‌گروهی مواجه هستند؛ لذا شناسایی دلایل عدم شکل­گیری جوامع مختلط در شهرهای کشور، می­تواند ضمن تحقق انگاره اسلام، زمینه­های لازم برای شکل‌گیری این جوامع که به‌عنوان سیاست ضدجدااُفتادگی شناخته می‌شوند را فراهم سازد.
روش: پژوهش حاضر بر آن است تا با استفاده از روش تحلیل محتوا کمی و با استناد به نتایج مستخرج از 37 پژوهش که در میان سال‌های 1372-1395 انجام شده‌اند دلایل عدم شکل‌گیری جوامع مختلط را در شهرهای ایران مورد بررسی قرار دهد.
یافته‎ها: یافته‌ها نشان می­دهند که به صورت کلی چهار عامل اقتصادی­–اجتماعی، ترجیحات شخصی، بازار زمین و مداخلات و تصمیمات دولتی در عدم شکل­گیری جوامع مختلط و بروز جدااُفتادگی‌های جغرافیایی و جامعه‌شناختی دخیل هستند که سهم عوامل اقتصادی­–­اجتماعی و مداخلات دولتی بیشتر از سایرین است. همچنین با بررسی رابطۀ همبستگی بین عوامل چهارگانه مشاهده می­شود که این مداخلات و سیاست‌های دولتی است که با تأثیراتی که بر زندگی مردم دارند آنها را به جدایی بر اساس ویژگی‌های اقتصادی و اجتماعی‌شان مجبور می‌کنند. توزیع نامتعادل کالاها و خدمات، سیاست‌های تبعیضی و عدم رسیدگی به روستاها و بروز پدیده مهاجرت از جمله مهمترین عوامل بروز جدااُفتادگی هستند که می‌توان نقش دولت را در آنها دید.
نتایج: بنابراین مهمترین چالش پیش روی شکل‌گیری جوامع مختلط در شهرهای ایران را می‌توان مداخلات و تصمیمات دولتی‌ای دانست که ضمن اثرگذاری بر عوامل اقتصادی – اجتماعی و بازار زمین و مسکن، شهرها و شهروندان را نیز تحت تأثیر خود قرار داده‌اند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


اخلاقی، آمنه.، یوسفی، علی.، صدیق اورعی، غلامرضا (1393). دلایل جدایی‌گزینی مهاجرین افغانستانی در محله­ی گلشهر مشهد. دومین کنفرانس ملی جامعه شناسی و علوم اجتماعی. تهران: دانشگاه تهران، 1-19.
اژدری، ابوالقاسم.، تقوایی، علی‌اکبر.، ظهیرنژاد، عارف (1394). بررسی جدایی‌گزینی اجتماعی- فضایی گروههای تحصیلی و شغلی در کلانشهر شیراز. مطالعات شهری، 16، 67-80.
اعظم آزاده، منصوره (1382). چگونگی جدایی‌گزینی سکونتی در شهر تهران. فصلنامه علمی و پژوهشی علوم انسانی، شمارۀ 44 و 45.
افراخته، حسن.، عبدلی، اصغر (1388). جدایی‌گزینی فضایی و نابهنجاری‌های اجتماعی بافت فرسوده، مطالعه موردی: محله باباطاهر شهر خرم آباد. نشریه تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی، 10، 53-81.
افروغ، عماد (1376). فضا و نابرابری اجتماعی: مطالعه جدایی‌گزینی فضایی و تمرکز فقر در محله‌های مسکونی تهران. پایان نامه دکتری رشته جامعه شناسی: دانشگاه تربیت مدرس.
امیرفخریان، مصطفی (1392). بررسی الگوی جدایی گزینی گروههای قومی در شهر مشهد. مشهد: مدرسة جغرافیا.
بابایی اقدم، فریدون.، اسفندیاری خلوت، ظهراب (1392).  تحلیلی بر نحوه جدایی‌گزینی اکولوژیکی در محلات شهر شاهین دژ مطالعات موردی: محلات کشتارگاه و شهرک جانبازان. همایش قومیت و فرهنگ ایران اسلامی. تبریز: دانشکده علوم تربیتی و روان شناسی،921-930.
بابایی اقدم، فریدون.، عطار، محمدامین.، روشن رودی، سمیه.، مطیع دوست، ابوذر (1394). سنجش جدایی‌گزینی اکولوژیکی شهری با استفاده از شاخص های اندازه گیری تک گروهی (مطالعه موردی: شهر تکاب). پژوهش­های جغرافیای انسانی،47(3)،477-491.
بحری مقدم، عباس.، یوسفی فر، شهرام (1392). عوامل اجتماعی-فرهنگی در شکل‌گیری محله در شهر ایرانی-اسلامی و کارکردهای آن. تاریخ و تمدن اسلامی، شماره 17، 101-116.
برتو،آلن (1383).  ساختار فضایی شهر تهران از دیدگاه آلن برتو. جستارهای شهرسازی، 10 و 11، 102-103.
بزی، خدارحم.(1385). بررسی آثار و پیامدهای فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی حضور مهاجرین افغان در شهر زابل . چشم انداز جغرافیایی، 3، 23-36.
پاکزاد، جهانشاه.(1390). سیر اندیشه‌ها در شهرسازی  3. تهران: انتشارات آرمانشهر.
جواهری، حسن.، حاتمی نژاد، حسین.، زیاری، کرامت­الله.، وراحمد، احمد (1393) . جدایی‌گزینی اجتماعی شهر کامیاران؛ تحلیل بر شاخص های ناهمسانی و انزواگرایی فضایی. جغرافیا و آمایش شهری - منطقه ای، 16، 1-18.
حاتمی نژاد، حسن.، فرهودی، رحمت­الله.، محمدپور جابری، مرتضی (1387). تحلیل نابرابری اجتماعی در برخورداری از کاربری‌های خدمات شهری مورد مطالعه: شهر اسفراین. پژوهش‌های جغرافیای انسانی، 65، 71-85.
حاجی نژاد، علی.، احمدی، علی (1389). تأثیرات گردشگری بر جدایی‌گزینی فضایی قیمت زمین در شهر بانه. همایش منطقه ای توریسم و توسعه یاسوج: دانشگاه آزاد اسلامی واحد یاسوج، 1-18.
حاجی نژاد، علی.، یغفوری، حسین.، پایدار، ابوذر.،  سنجری، امیرارسلان (1394). بررسی تأثیرات جدایی گزینی اکولوژیک بر امنیت پایدار اجتماعی مطالعه موردی شهر عنبر آباد . پژوهشنامه جغرافیای انتظامی، 10، 35-60.
حافظی، علیرضا (1396). بررسی لحاظ شدن مؤلفه‌های تربیت دینی در مجلات رشد کودک: مطالعه‌ای بر اساس تحلیل محتوا. تربیت اسلامی، 12(24)، 139-150.
حبیبی، سیدمحسن (1384). از شار تا شهر. چاپ ششم. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
داداش پور، هادی.، علیزاده، بهرام.، رستمی ، فرامرز(1393).  جایگاه عدالت فضایی در نظام برنامه ریزی شهری ایران. راهبرد توسعه، 43، 181-206.
درستی، امیرعلی.، ایدر ، نبی­الله.، و باقری، مژده (1385).  آسیب پذیری پیرامون شهرها. فصلنامه دانشگاه آزاد اسلامی واحد شوشتر،2، 157-184.
ربانی، رسول.، و طاهری، زهرا.(1386).  تحلیل بر علل اجتماعی شکل گیری حاشیه نشینی در شهر اصفهان مطالعه ی موردی منطقه ارزنان و دارک. فصلنامه دانشگاه آزاد اسلامی واحد شوشتر، 3، 75-110.
روستا، مجید(1389). پروژه صبر: نقش مؤلفه‌های اجتماعی در تحقق نوسازی شهری .  ماهنامه منظر، 10، 26-30.
روستایی، شهریور.، احد نژاد روشتی، محسن.، اصغری زمانی، اکبر.، و زنگنه، علی (1391).  توزیع فضایی فقر شهری در شهر کرمانشاه. فصلنامه علمی - پژوهشی رفاه اجتماعی، 45، 71-92.
رهنما، محمدرحیم (1377).  جدایی‌گزینی فضایی-مکانی شهری (مورد بافت قدیمی شهر مشهد). مجله دانشکده ادبیات مشهد، شماره اول و دوم، 201-218.
زیاری، کرامت­الله (1382).  تأثیر فرهنگ در ساخت شهر با تأکید بر فرهنگ اسلامی . مجله جغرافیا و توسعه، 95-108.
سجادیان، ناهید (1384). بررسی عوامل مؤثر در ایجاد و تحولات نواحی حومه‌ای شهر تهران . مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شهید چمران اهواز، 1، 55-72.
صالحی فر، محمد (1383).  شهر و اکولوژی اجتماعی . ادبیات و زبانها: گلستانه، شهر و شهر ، 57(3)، 20-21.
صفابخش، محسن (1372).  الگوهای اسکان جمعیت. مطالعات جامعه شناختی، 6، 193-236.
ضیغمی، رضا.، باقری نسامی، معصومه.، حق دوست اسکوئی، فاطمه.، یادآور نیکروش، منصوره  (1387). تحلیل محتوا. پرستاری ایران، 21(53)، 41-52.
عظیمی، نورالدین (1380).  تغیییرات ساختار شهری در تبریز . فضای جغرافیایی، 4، 1-23.
قدیری، محمود.، رکن الدین افتخاری، عبدالرضا.، شایان، سیاوش.، و پرهیزکار، اکبر(1390).  تبیین تمرکز اجتماعی فضایی آسیب پذیری شهر تهران در برابر زلزله. برنامه ریزی و آمایش فضا، 16(3)، 31-54.
قضایی ، محمد.، پاکشیر، عبدالرضا.، لطفی، سهند.، سلطانی، علی.، گلی، .علی (1395). بررسی جدایی‌گزینی‌های شهری گروه‌های مختلف جمعیتی شهر مشهد با تأکید بر ویژگی‌های سکونت. فضای جغرافیایی، 56، 33-51.
قضایی، محمد (1393).  تبیین جدایی‌گزینی شهری و سنجش رابطه آن با محنت‌زدگی شهری در مناطق 10 و 11شهرداری مشهد. شیراز: پایان نامه کارشناسی ارشد رشته شهرسازی دانشگاه شیراز؛ استاد راهنما: دکتر عبدالرضا پاکشیر، اساتید راهنما: دکتر سهند لطفی و دکتر علی سلطانی.
کاظمی تاری، تقی.، رهنمایی، محمدتقی.، و علی اکبری، اسماعیل (1394).  پیامدهای امنیت اجتماعی توزیع جغرافیایی اقلیت های دینی در تهران.  فصلنامه علمی - پژوهشی و بین المللی انجمن جغرافیای ایران، شماره 45، 77-91.
کاویانی راد، مراد (1386).  ناحیه‌گرایی سیاسی در ایران: مطالعه موردی بلوچستان. فصلنامه مطالعات راهبردی، 35، 89-122.
لطیفی، غلامرضا.، صفری چابک، ندا (1393).  بازآفرینی مفهوم محله در شهرهای ایرانی اسلامی بر پایه اصول نوشهرگرایی . فصلنامه علمی پژوهشی مطالعات شهری، شماره 7، 3-12.
محمدزاده، مهین (1388).جدایی‌گزینی فضایی در شهر مشهد(با تأکید بر جدایی گزینی مسکونی درآمدی). دانشکده ادبیات و علوم انسانی دکتر علی شریعتی، دانشگاه فردوسی مشهد: پایان نامه کارشناسی ارشد رشته جامعه شناسی.
مدنی‌پور، علی (1381). تهران ظهور یک کلانشهر. ترجمه: حمید زرآزوند. تهران: شرکت پردازش و برنامه‌ریزی شهری
مشکینی، ابوالفضل.، رحیمی، حجت­الله (1390).  جدایی‌گزینی فضایی در مادرشهرها: تحلیل بر جغرافیای اجتماعی مادر شهر تهران. مدرس علوم انسانی  برنامه ریزی و آمایش فضا، 15، 87-197.
منشی زاده، رحمت­الله.، صادقی، مظفر.، رضایی، پژمان (1390).  تأثیر شهر نورآباد ممسنی بر تحول الگوی جدایی گزینی در روستاهای پیرامون . فصل نامه آمایش محیط، 15، 17-30.
مهدوی وفا، حبیب­الله.، رضویان ، محمدتقی.، مؤمنی، مصطفی(1388). نقش اقتصاد سیاسی در ساختار فضایی تهران و پیرامون. محیط شناسی، 50، 1-14.
میرغلامی، مرتضی.، شکرانی دیزج، مهسا.، صدیق فر، امین.، موسویان، سیده مریم (1394). بررسی میزان امنیت مجتمع‌های محصور با استفاده از روش تعیین ضریب مکانی و کانون های جرم خیز. فصلنامه علمی پژوهشی مطالعات شهری، 16، 55-66.
نصیری، معصومه (1385).  توزیع جغرافیایی مسکن گروه‌های کم درآمد شهری و رابطه آن با اعتیاد: با تأکید بر شهر بابل. مطالعات اجتماعی ایران، 2، 124-139.
یوسفی فر، شهرام (1385).  الگوهای گسترش کالبدی شهر در سده های میانه تاریخ ایران. پژوهشنامه علوم انسانی،  52، 1-32.
یوسفی، علی.، و ورشوئی، سمیه (1389).  نابرابری اجتماعی در فضای شهری مشهد: برآوردی از نابرابری‌های درآمدی و تحصیلی در نواحی شهر. مطالعات اجتماعی ایران، 12، 152-184.
Feitosa, F., Le, Q., Vlek, P (2011). Multi-agent simulator for urban segregation (MASUS): A tool to explore alternatives for promoting inclusive cities. Computers, Environment and Urban Systems, 104–115.
Feitosa, F., Wissmann, A (2006). Social-mix policy approaches to urban segregation in Europe and United States. Universtat Bonn.
Granovetter, M (2008). Economic action and social structure: The problem of embeddedness, in: N. W. Biggart (Ed.). Economic Sociology, 69–73.
Kearns, A.D.E., Mason, P (2007). Mixed Tenure Communities and Neighbourhood Quality. Housing Studies, 22(5), 661-691. doi: 10.1080/02673030701474628
Letki, N (2008). Does Diversity Erode Social Cohesion? Social capital and Race in British Neighbourhoods. Political Studies, 56, 99-126. Doi: 10.1111/j.1467-9248.2007.00692.x
Livingston, M., Kearns, A.D.E., Bailey, N (2013). Delivering Mixed Communities: The Relationship between Housing Tenure Mix and Social Mix in England’s Neighbourhoods. Housing Studies, 28, 1056-1080. doi:10.1080/02673037.2013.812723
Mady, Ch., Chettiparamb, A (2016). Planning in the face of “deep divisions”: A view from Beirut, Lebanon. Planning Theory. 1-23. doi: 10.1177/1473095216639087
Musterd, S., Andersson, R (2005). Housing mix, social mix, and social opportunities. Urban Affairs Review, 40, 761–790.
Nightingale, C.H (2013). The-segregation-paradoxes. Retrieved from http://www.mascontext.com/issues/17-boundary-spring-13/the-segregation-paradoxes/
Sabatini, F (2001). Segregacion residencial en las principles ciudades chilenas: tendencias de las tres ultimas decadas y posibles cursos do accion. EURE, 27, 21-42.
Smith, A (2002). Mixed-Income Housing Developments: Promise and reality. Harvard: NeighborWorks and Joint Center for Housing Studies, Harvard University.
Talen, E (2006). Neighborhood-Level Social Diversity: Insights from
Chicago
. Journal of the American Planning Association, 72:4, 431-446, doi: 10.1080/01944360608976764
Vaughan, L (2005). The relationship between physical segregation and social marginalisation in the urban environment. World Architecture, 185, 88-96.
White, M.J (1983). The measurement of spatial segregation. American Journal of Sociology, 88, 1008-1018.