شناخت الگوی رشد کالبدی- فضایی کلان شهرهای ایران (مطالعه موردی: کلان شهرهای مشهد، شیراز، اصفهان، تبریز)

نوع مقاله : مقالۀ پژوهشی (کاربردی - توسعه ای)

نویسندگان

1 استادیار گروه جغرافیا و اکوتوریسم، دانشکدة منابع طبیعی و علوم زمین، دانشگاه کاشان

2 باشگاه پژوهشگران جوان و نخبگان، دانشگاه آزاد اسلامی واحد لامرد، لامرد، ایران

3 دانشجوی دکتری جغرافیا و برنامه ریزی شهری، دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

از موضوعات اساسی در راستای نیل به توسعة شهری پایدار، شناخت الگوی کالبدی شهر و تلاش برای دستیابی به فرم شهری مطلوب است. در همین زمینه، نظریه‌پردازان برنامه ریزی شهری، مقولة شهر پایدار و در قالب آن، شهر فشرده را در دستور کار قرار دادند. امروزه اکثر محققان، شهر فشرده را پایدارترین فرم شهری دانسته و اهداف توسعه پایدار را در فشردگی شهری متجلی می‌دانند. هدف این پژوهش، شناخت الگوی گسترش کالبدی کلان­شهرهای ایران (مشهد، شیراز، اصفهان و تبریز) در دورة زمانی 1335 تا 1390 است. روش اصلی مورد استفاده در پژوهش، روش توصیفی- تحلیلی و برای سنجش فرم، از روش­های پیشنهادی تسای (درجه تجمع، تراکم و اندازه متروپل همچنین از شاخص‌های هندرسون، هرفیندال، آنتروپی مطلق و مدل هلدرن استفاده  شده است. برای محاسبه درجة تجمع شاخص جمعیت در سطح کلان­شهرها، از ضرایب جینی و آنتروپی نسبی استفاده شد. نتایج به دست آمده از این پژوهش، نشان می‌دهد که از میان کلان­شهرهای مورد مطالعه، کلانشهرهای مشهد، اصفهان و شیراز از نظر رشد و گسترش فضایی در گذشته از رشد آرام و فشردگی نسبی برخوردار بوده که با شروع شهرنشینی سریع، رشد مساحت آن سریع می‌شود و رشد پراکنده اتفاق می‌افتد؛ اما در سال‌های اخیر از میزان پراکنش آنها کاسته شده و گرایش به تمرکز و فشردگی در آنها مشاهده می‌گردد؛ اما کلان­شهر تبریز، وضعیتی متفاوت از سایر کلان­شهرهای مورد مطالعه دارد؛ به‌طوری که تا دهة 1375، رشد مساحت و جمعیت تقریباً متعادلی را دارد؛ ولی از این دهه به بعد است که مساحت آن رشد بسیار بیشتری از جمعیت آن داشته و گسترش افقی زیادی را یافته است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


ابراهیم ­زاده، عیسی. رفیعی، قاسم. (1388). تحلیلی بر الگوی گسترش کالبدی/ فضایی شهر مرودشت با استفاده از مدل­های آنتروپی­ شانون و هلدرن و ارائه الگوی گسترش مطلوب آتی آن. فصلنامة پژوهش­های جغرافیای انسانی، شماره69، صفحات 138-123.
احدنژاد روشتی، محسن. حسینی، سیداحمد. (1390). ارزیابی و پیش­بینی تغیرات و پراکنش افقی شهرها با استفاده از تصاویر ماهوارهای چندزمانه و سیستم اطلاعات جغرافیایی (نمونه موردی: شهر تبریز در مقطع زمانی 89-1363). مجلة پژوهش و برنامه­ ریزی شهری ، شماره 4، صفحات 20-1.
پوراحمد، احمد. محمدپور، صابر. منوچهری میاندوآب، ایوب. خلیلی، احمد. (1391). ارزیابی و سنجش میزان پراکنش و فشردگی شکل شهرها با استفاده از مدل­های کمّی؛ مطالعة تطبیقی بین کلان­شهرهای تهران و سیدنی، فصلنامة جغرافیا، سال 10، صفحات 74-49.
ماجدی، حمید. (1378). زمین مسألة اصلی توسعه شهری. مجلة آبادی شمارة 33، صفحات 34-23.
پور محمدی، محمد رضا؛ جام کسری، محمد. (1390). تحلیلی بر الگوی توسعه ناموزون تبریز. فصلنامة تحقیقات جغرافیایی، شمارة 100، صفحات 54-31.
حبیب، فرح. (1385). کند و کاوی در معنای شکل شهر. نشریة هنرهای زیبا، شمارة 25، صفحات 14-5.
حسین‌زاده دلیر، کریم. هوشیار، حسن. (1385). دیدگاه‌ها، عوامل و عناصر مؤثر در توسعة فیزیکی شهرهای ایران. مجلة جغرافیایی و توسعة ناحیه‌ای، شمارة 6، صفحات 226-213.
حسینی، سید هادی. سلیمانی ­مقدم، هادی. (1385). توسعة شهری و تضعیف مفاهیم محله‌ای. فصلنامة مسکن و انقلاب، شمارة 113، صفحات 25-14.
حکمت ­نیا، حسن. موسوی، میرنجف. (1385). کاربرد مدل در جغرافیا با تاکید بر برنامه ­ریزی شهری و ناحیه ­ای. چاپ اول، یزد: انتشارات علم نوین.
رهنما، محمدرحیم. عباس­زاده، غلامرضا. (1387). اصول، مبانی و مدل­های سنجش فرم کالبدی شهر. چاپ اوّل، مشهد: انتشارات جهاد دانشگاهی مشهد.
زبردست، اسفندیار. (1386). بررسی تحولات نخست شهری در ایران. نشریة هنرهای زیبا، شمارة 29، صفحات 38-29.
زیاری، کرامت الله. (1382). تحولات اجتماعی-فرهنگی ناشی از انقلاب صنعتی در توسعة فضایی تهران. مجلة جغرافیا و توسعه، شمارة 1، صفحات 164-151.
شهرداری اصفهان. (1385 و 1390). آمارنامة شهر اصفهان. معاونت برنامه ­ریزی و توسعه شهرداری اصفهان.
شهرداری تبریز. (1387 و 1390). آمارنامة شهر تبریز. معاونت برنامه­ ریزی و توسعه شهرداری تبریز.
شهرداری شیراز. (1388 و 1390). آمارنامة شهر شیراز. معاونت برنامه­ ریزی و توسعه شهرداری شیراز.
شهرداری مشهد. (1385 و 1390). آمارنانة شهر مشهد. معاونت برنامه ­ریزی و توسعه شهرداری مشهد.
مهندسان مشاور شهر و خانه. (1386). طرح مجموعة شهری شیراز. خلاصة گزارش، وزارت مسکن و شهرسازی، سازمان مسکن و شهرسازی استان فارس.
عزیزی، محمد مهدی. (1388). تراکم در شهرسازی: اصول و معیارهای تعیین تراکم شهری. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
فرهودی، رحمت­الله. زنگنه شهرکی، سعید. ساعد موچشی، رامین. (1388). چگونگی توزیع فضایی جمعیت در نظام شهری ایران طی سال­های 1335 تا 1385. فصلنامة جغرافیای انسانی، شمارة 68، صفحات 68-55.
قرخلو، مهدی. زنگنه شهرکی، سعید. (1388). شناخت الگوی رشد کالبدی- فضایی شهر با استفاده از مدل­های کمّی (مطالعة موری: شهر تهران). مجلة جغرافیا و             برنامه ­ریزی محیطی، شمارة 2، صفحات 40-19.
کریزک، کوپن. پاور، جو. (1388). راهنمای برنامه ­ریزان در توسعه پایدار. ترجمة سهراب امیران و حسین حاتمی ­نژاد، مشهد: پخش کتاب گستر.
مرکز آمار ایران. (90-1335). نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال­های 90-1335. تهران: مرکز آمار ایران.
مهندسین مشاور شهر و خانه. (1386). بازنگری طرح تفصیلی شهر شیراز. مرحلة اول سند راهنمای توسعة شهر، معاونت معماری و شهرسازی شیراز.
مهندسین مشاور فرنهاد. (1387). مطالعات طرح جامع شهر مشهد مطالعات جمعیتی. مشهد: سازمان مسکن و شهرسازی استان خراسان رضوی، نهاد مطالعات برنامه­ ریزی شهری مشهد.
مهندسین مشاور نقش جهان­ پارس. (1383). طرح بازنگری طرح تفصیلی شهر اصفهان. نتایج یافته­ های مطالعات مرحلة اول، شهرداری اصفهان: معاونت شهرسازی و معماری.
Tole, L., (2008). Changes in the built vs. non-built environment in a rapidly urbanizing region: A case study of the Greater Toronto Area, Computers. Environment and Urban Systems. No.32, pp: 355–364.
Jabareen, Y.R., (2006). Sustainable Urban Form: Their Typologies, Models and concepts. Jurnal of planning Education and Research. No. 26, pp: 38-47.
Harrison. M., (2012). Smart growth and the septic tank: Wastewater treatment and growth management in the Baltimore region. Land Use Policy. No.29, pp: 483– 492.
Deicnmann, U., Henderson, V., (2001). Urban and Regional Dynamics in Poland. Policy Research Working. No.2457, The World Bank.