بررسی بافت‌های ناکارآمد شهری از منظر میزان خطرپذیری بحران؛ نمونه موردی شهر تهران

نوع مقاله : مقالۀ پژوهشی (کاربردی - توسعه ای)

نویسندگان

1 وزارت راه و شهرسازی- شرکت بازآفرینی شهری ایران

2 دانشیار گروه شهرسازی، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران.

3 گروه مدیریت و برنامه‌ریزی شهری و منطقه‌ای، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات اجتماعی جهاد دانشگاهی، تهران

چکیده

مقدمه: خطرپذیری بحران‌ها در شهرهایی از جهان که در معرض مخاطرات هستند، به شدت در حال افزایش است. در درون شهرها نیز به‌ویژه شهرهای کشورهای با درآمد پایین و متوسط، برخی فضاهای شهری به گونه‌ای ساخته شده‌اند که خطرپذیری‌ها را به ‌صورتی ناعادلانه توزیع می‌کنند. در شهر تهران وجود مخاطرات تهدید کننده‌ای از جمله زلزله، سیل، آتش‌سوزی و بسیاری از چالش‌های محیطی در کنار وسعت بالای بافت‌های ناکارآمد موجب شده این شهر شرایط ویژه‌ای از نظر مدیریت خطرپذیری بحران داشته باشد. این پژوهش با بهره‌گیری از رویکرد یکپارچه‌سازی سیاست‌های مدیریت بحران و ارتقای بافت‌های ناکارآمد شهری به دنبال پهنه‌بندی این بافت‌ها در شهر تهران به لحاظ آسیب‌پذیری در برابر مخاطرات مختلف و ارائه راهکارهایی به منظور کنترل و کاهش خسارات ناشی از مخاطرات با تأکید بر سیاست‌گذاری، برنامه‌ریزی و پیشگیری می‌باشد.
داده و روش: این پژوهش از نظر نوع، توسع ه­ای– کاربردی است و الگوی کلی آن توصیفی– تحلیلی و مبتنی بر روش ارزیابی می‌باشد که در طی آن مدل‌سازی، ساخت شاخص ترکیبی و تلفیق و روی هم‌گذاری لایه‌ها و داده‌های اطلاعاتی بر اساس فرایند تحلیل سلسله مراتبی برای تعیین وزن نهایی واحدهای مکانی و پهنه‌بندی آسیب‌پذیری بافت‌های ناکارآمد شهر تهران انجام شده است. داده‌ها و لایه‌های مربوط به شاخص‌ها نیز از منابع و داده‌های ثانویه مختلفی استخراج شده است. امتیاز‌دهی به‌ شاخص‌ها و زیر شاخص‌ها بر اساس پرسش‌نامه خبرگان بوده و محاسبات در نرم افزار ARC GIS  صورت گرفته است.
یافته‌ها: در شهر تهران همپوشانی زیادی بین محدوده‌ بافت‌های ناکارآمد شهری و سطح بالاتر فقر شهری ‌و پتانسیل وقوع انواع مخاطرات وجود دارد. در این زمینه، بافت‌های ناکارآمد نیمه جنوبی شهر تهران به ویژه در مناطق 15، 18 و 20 در درجه نخست و مناطق 16، 17 و 19 در درجه دوم دارای بیشترین پتانسیل خطرپذیری هستند.
نتیجه‌گیری: در محدوده‌هایی از شهر تهران واقعیت‌های مدیریت بحران بسیار پیچیده‌تر از برنامه‌ریزی‌ها و سیاست‌گذاری‌های موجود است و نظام مدیریت بحران در بافت‌های ناکارآمد نیازمند ساز و کار متفاوتی در مقایسه با سایر نقاط شهر است. بنابراین در این محدوده‌ها به‌منظور کاهش ریسک مخاطرات لازم است توجه ویژه­ای به مسئله کاهش فقر شهری و آسیب­پذیری و به طور کلی یکپارچه‌سازی سیاست‌ها و اقدامات مدیریت خطرپذیری بحران و برنامه‌های شهرسازی و توسعه اجتماعی و اقتصادی داشت.

کلیدواژه‌ها


آژانس همکاری‌های بین‌المللی ژاپن (جایکا) و مرکز مطالعات زلزله و زیست‌محیطی تهران بزرگ. (1380). گزارش نهایی پروژه ریز پهنه‌بندی لرزه‌ای تهران بزرگ. برای شهرداری تهران.
سازمان آتش‌نشانی و خدمات ایمنی شهرداری تهران. (1397). آمار وقوع آتش‌سوزی در شهر تهران به تفکیک منطقه.
صالحی، اسماعیل؛ رفیعی، یوسف؛ فرزاد بهتاش، محمد رضا؛ آقا‌بابایی، محمد تقی. (1392). پهنه‌بندی خطر سیلاب با استفاده از GIS و فرایند تحلیل سلسله مراتب فازی (مطالعه موردی: تهران). مجله محیط‌شناسی، 39 (3)، 188-179.
مرکز آمار ایران، سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال‌های 1385 تا 1395 شهر تهران.
مهندسان مشاور توسعه بوم‌سازگان پایدار. (1385). طرح راهبردی- ساختاری توسعه و عمران شهر تهران (طرح جامع تهران). مرکز مطالعات و برنامه­ریزی شهر تهران.
مهندسان مشاور عرصه. (1395). تهیه برنامه ساماندهی سکونت‌گاه‌های غیررسمی شهر تهران و اقدامات توانمندسازی اجتماعات آن‌ها با تأکید بر بهسازی شهری (با دیدگاه شهر نگر). گزارش مرحله دوم. برای شرکت مادر تخصصی عمران و بهسازی شهری ایران.
مهندسان مشاور مهاب قدس و پویری. (1391). طرح جامع مدیریت آب‌های سطحی تهران. جلد یازدهم: خلاصه گزارش مطالعات، برای معاونت فنی و عمرانی شهرداری تهران.
وزارت راه و شهرسازی (1395). پاورپوینت تخلفات شهرداری تهران در پروژه‌های بلندمرتبه‌سازی. تهران.
Davis., I. (2015). Disaster risk management in Asia and the Pacific. London & New York: Routledge, 339 P.
IPCC. (2012). Managing the Risks of Extreme Events and Disasters to Advance Climate Change Adaptation. A Special Report of Working Groups I and II of the Intergovernmental Panel on Climate Change [Field, C.B., V. Barros, T.F. Stocker, D., Qin, D.J., Dokken, K.L., Ebi, M.D., Mastrandrea, K.J., Mach, G.-K., Plattner, S.K., Allen, M., Tignor, and P.M. Midgley (eds.)]. Cambridge University Press, Cambridge, UK, and New York, NY, USA, 582 p.
IPCC. (2014). Climate Change 2014: Impacts, Adaptation, and Vulnerability. Part A: Global and Sectoral Aspects. Contribution of Working Group II to the Fifth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change [Field, C.B., V.R. Barros, D.J. Dokken, K.J. Mach, M.D. Mastrandrea, T.E. Bilir, M. Chatterjee, K.L. Ebi, Y.O., Estrada, R.C., Genova, B., Girma, E.S., Kissel, A.N. Levy, S., MacCracken, P.R., Mastrandrea, and L.L. White (eds.)]. Cambridge University Press, Cambridge, United Kingdom and New York, NY, USA, 1132 p.
Lal, P.N., Singh, R., Holland, P. (2009). Relationship Between Natural Disasters and Poverty: A FIJI Case Study. SOPAC Miscellaneous Report 678, A report prepared for the United Nations International Strategy for Disaster Reduction Secretariat’s 2009 Global Assessment Report on Disaster Reduction. Retrieved, from https://www.iucn.org/sites/dev/iles/import/downloads/poverty_a_fiji_case_study_final020509.pdf.
Lucchetti, L.R. (2011). Three Essays on Household Welfare. PhD. University of Illinois at Urbana-Champaign.
Munich Re. (2013). 2013 Natural Catastrophe Year in Review.
Satterthwaite, D., Dodman, D. (2013). Towards resilience and transformation for cities within a finite planet. Environment and Urbanization, 25(2), pp.291-298.
Shepherd, M., Mitchell, T., Lewis, K., Lenhardt, A., Jones, L., Scott, L., Muir-Wood, R. (2013). The geography of poverty, disasters and climate extremes in 2030. London: Overseas Development Institute.
Swiss Re: SIGMA. (2014). natural catastrophes and man-made disasters in 2013: large losses from floods and hail; Haiyan hits the Philippines. NO. 1. Retrieved, from https://reliefweb.int/sites/reliefweb.int/files/resources/SwisRe_2014_Natural_Catastrophes_sigma1_2014_en.pdf.
UN-Habitat. (2014). The State of African Cities 2014: Reimagining sustainable urban transitions. UN-Habitat. Nairobi, Kenya.
UNISDR. (2004). Living with Risk: A Global Review of Disaster Reduction Initiatives. United Nations International Strategy for Disaster Reduction, Geneva, Switzerland.
UNISDR. (2005). Hyogo Framework for Action 2005-2015. 18-22 January 2005, Kobe, Hyogo, Japan. Retrieved, from www.unisdr.org/wcdr.
UNISDR. (2015). Sendai framework for disaster risk reduction 2030-2015. sendai, japan, 2015.
UNISDR/UNESCAP. (2012). The Asia-Pacific Disaster Report 2012: Reducing Vulnerability and Exposure to Disasters. Geneva and Bangkok: International Strategy for Economic and Social Commission for Asia and the Pacific and the United Nations Office for Disaster Risk Reduction, Regional Office, AP, Thailand.