تحلیل فضایی الگوی فقر شهری با تأکید بر شاخص های اجتماعی و عوامل مؤثر بر سازمان‌یابی آن، مطالعه موردی: (شهر اردبیل)

نوع مقاله : مقالۀ پژوهشی (کاربردی - توسعه ای)

نویسندگان

1 استاد جغرافیا و برنامه ریزی شهری، دانشگاه تبریز، تبریز، ایران.

2 دکترای جغرافیا و برنامه ریزی شهری، دانشگاه اردبیل، اردبیل، ایران

10.22103/JUSG.2021.2048

چکیده

تبیین موضوع: روند شهری شدن در کشور‌های در حال توسعه با عدم تعادل های فضایی، قطبی شدن مناطق و گروه های اجتماعی و رشد بی قواره شهری مواجه بوده است. به طوری که ناپایداری بوجود آمده از این رشد ناموزون منجر به شکل گیری گستره های فقر در حوزه های شهری شده است. تحلیل فضایی این گستره ها، میزان محرومیت نواحی مختلف را مشخص کرده و الویت اقدامات برای ارتقای سطح زندگی را معلوم می کند. در این راستا هدف پژوهش حاضر بررسی نابرابری های موجود و نشان دادن الگوی فقر در بلوک های شهری اردبیل با تاکید بر شاخص های اجتماعی طی سال های 1385 تا 1395 و همچنین بررسی عوامل موثر بر سازمان یابی این پدیده می باشد
روش:  روش تحقیق از نظر هدف کاربردی و رویکرد حاکم بر آن تحلیل فضایی می‌باشد. جامعه آماری این تحقیق محدوده قانونی شهر اردبیل  در سال 1385 و 1395 و حجم نمونه نیز تمامی بلوک های آماری سال های مذکور است. برای گردآوری داده‌های تحقیق از اطلاعات موجود در بلوک‌های آماری سال 1385 و 1395 شهر اربیل و پرسشگری از نخبگان دانشگاهی و مدیران شهری استفاده شده است. برای نشان دادن وضعیت فقر اجتماعی از تکنیک خودهمبستگی فضایی با استفاده از تحلیل لکه های داغ در نرم افزار Arc GIS استفاده گردیده است. برای تحلیل الگوی پراکنش فقر اجتماعی نیز از از آماره موران و  برای تحلیل داده های بخش دوم پژوهش(شناسایی عوامل تأثیرگذار بر گسترش و سازمان‌یابی فضایی پهنه‌های فقر اجتماعی) نیز مدل تحلیل معادلات ساختاری در نرم‌افزار AMOS استفاده شده است.
یافته‎ ها: بر اساس نتایج به‌دست‌آمده از بین 5142 بلوک شهری در شهر اردبیل در سال 1385، حدود 53 درصد در وضعیت خیلی محروم و محروم، 26 درصد در وضعیت متوسط و حدود 21 درصد در وضعیت برخوردار و کاملا برخوردار قرار داشتند. در سال 1395 نیز این درصدها به ترتیب 46، 22، 32  در بین 6439 بلوک شهری می باشد و این امر نیز نشان دهنده این می‌باشد که بلوک‌های شهری اردبیل از لحاظ شاخص های اجتماعی در سال 1395 نسبت به سال 1385 در وضعیت بهتری قرار دارند.
نتایج: با توجه به گسترش پدیده‌ی فقر شهری در شهر اردبیل  طی دهه‌های گذشته، توانمندسازی اقشار کم‌درآمد و فقیر شهر در این شهر بایستی با دیدگاه چندبعدی (و عدم توجه صرف به ابعاد کالبدی) صورت پذیرد. در این راستا، نقش تسهیل‌گر نظام مدیریتی شهر و تحقق برنامه‌ریزی پایین به بالا و رویکرد مشارکتی ضروری می‌باشد.

کلیدواژه‌ها


ایران‌دوست، کیومرث؛ اعظمی، محمد؛ تولایی، روح‌الله (1393). شاخص‌های تعریف و تعیین سکونتگاه‌های غیررسمی در ایران. مطالعات و پژوهش‌های شهری منطقه‌ای دورۀ، شمارۀ 21، صص  43-60.
بزرگوار، علیرضا؛ زیاری، کرامت اله؛ تقوایی، مسعود (1396). سنجش مکانی پهنه‌های فقر شهری در شهرهای جدید موردمطالعه: شهر جدید هشتگرد. فصلنامه علمی‌پژوهشی مجلس و راهبرد، دورۀ 24، شمارۀ 92، صص 27-5.
بنی فاطمه، حسین؛ ایرانی، سعید (1389). بررسی تطبیقی میزان فقر در مناطق مختلف شهر تبریز. مطالعات جامعه­شناسی، دورۀ 3، شمارۀ 7، صص 7-22.
پورمحمدی، محمدرضا؛ حکمت­نیا، حسن؛ صفرلویی، محمدعلی (1393). بررسی و تحلیل فضایی نابرابری‌های اجتماعی در مناطق شهری ارومیه. دوفصلنامه بوم­شناسی شهری، دورۀ 5، شمارۀ 1، صص 70-57.
ترکمه، آیدین (1397). بازاندیشیِ غیررسمیت و فقر/نابرابری شهری: دیدگاهی روش‌شناختی. فضا و دیالکتیک، شمارۀ ۹، صص 1-9.
خراسانی، محمدامین؛ مطیعی لنگرودی، سید حسن؛ محمدی، مجید (1399). رویکردی تطبیقی به ارزیابی و تحلیل محتوای مقالات علمی فقر روستایی در ایران. فصلنامه اقتصاد فضا و توسعه روستایی، دورۀ 9، شمارۀ 33، صص 113-140.
رحمتی، خسرو (1393). تحلیل نابرابری‌های فضایی بر پایه شاخص‌های اجتماعی در شهرهای میانه اندام (نمونه موردی: شهر میاندوآب). پایان‌نامة کارشناسی ارشد رشتة جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری به راهنمایی دکتر شهریار روستایی، تبریز: دانشگاه تبریز.
رشیدی، پیام (1393). بررسی شاخص­های فقر در مناطق شهری استان خراسان رضوی (1385-1391). فصلنامه اقتصاد و الگوسازی، دورۀ 4، شمارۀ 1-15، صص 133-155.
روستایی، شهریور؛ زادولی، فاطمه؛ زادولی، شاهرخ (1393). تحلیل فضایی پراکنش فقر اجتماعی در مناطق حاشیه‌نشین نمونه موردی: مناطق حاشیه‌نشین شمال شهر تبریز. فصلنامه توسعه شهری و برنامه­ریزی منطقه­ای، دورۀ 1، شمارۀ 1، صص 26-1.
روستایی، شهریور؛ کریم­زاده، حسین؛ رحمتی، خسرو (1395). تحلیل نابرابری‌های فضایی بر پایۀ شاخص‌های اجتماعی، اقتصادی و کالبدی در شهرهای میانه اندام مطالعۀ موردی: شهر میاندوآب. پژوهش­های جغرافیا و برنامه­ریزی شهری، دورۀ 4، شمارۀ 3، صص 471-449.
زنگانه، احمد؛ تلخابی، حمیدرضا؛ گازرانی، فریدون؛ یوسفی فشکی، محسن (1394). گستره‌های فضایی فقر شهری اراک. تحلیل فضایی مخاطرات محیطی، دورۀ 2، شمارۀ 1، صص: 93-107.
سجادیان، ناهید؛ نعمتی، مرتضی؛ شجاعیان، علی؛ قنواتی، طاهره (1394). تحلیل نابرابری اجتماعی بر اساس متغیرهای منتخب در شهر اهواز (نمونه موردی: شهرک نفت، گلستان، حصیرآباد). فصلنامه برنامه­ریزی و آمایش فضا، دورۀ 19، شمارۀ 2، صص 60-33.
سرشماری عمومی نفوس و مسکن مرکز آمار ایران،  1395-.1385.
شارع­پور، محمود (1391). جامعه­شناسی شهری. تهران: انتشارات سمت.
شریفی­نیا، زهرا؛ مهدوی حاجیلویی، مسعود (1390). نقش فقر اجتماعی و اقتصاد روستایی بر تخریب محیط­زیست (مطالعه موردی: مرتع ممیزی شده شوررود، بخش شیب آب شهرستان زابل. پژوهش­های جغرافیای انسانی، دورۀ 43، شمارۀ 76، ، صص 84-67.
عسگری، علی (1390). تحلیل‌های آمار فضایی با Arc GIS، تهران: انتشارات سازمان فناوری اطلاعات و ارتباطات شهرداری تهران، ص 127.
غفاری، مجتبی (1393). راهکارهای کاهش فقر: رهیافتی در اقتصاد نهادگرایی. نشریه علمی برنامه‌ریزی و بودجه، دورۀ 19، شمارۀ 4، صص 215-242.
فیروزبان، سارا (1395). بررسی رابطه فقر و فاصله طبقاتی با آسیب­های اجتماعی و راهکار­های مقابله با آن. اولین کنفرانس بین‌المللی پژوهش­های نوین در حوزه علوم تربیتی و روان‌شناسی و مطالعات اجتماعی ایران.
موحد، علی؛ ولی‌نوری، سامان؛ حاتمی‌نژاد، حسین؛ زنگانه، احمد، کمان رودی کجوری، موسی (1395). تحلیل فضایی فقر شهری در کلان‌شهر تهران. فصلنامه علمی‌پژوهشی اقتصاد و مدیریت شهری، دورۀ 4، شمارۀ 15، صص 36-19.
میری آشتیانی، الهام (1390). مقدمه­ای بر آسیب­شناسی مسایل اجتماعی در ایران، تهران: فرهنگ، ص 107.
یوسفی، علی؛ ورشوئی، سمیه (1390). نابرابری اجتماعی در فضای شهری مشهد: برآوردی از نابرابری‌های درآمدی و تحصیلی در نواحی شهر. مجله مطالعات اجتماعی ایران، دورۀ 4، شمارۀ 4، صص 125-97.
Alkire, S., Adriana, C., Suman, S (2014). Multidimensional Poverty Index 2014: Brief Methodological Note and Results. Oxford Poverty and Human Development Initiative, University of Oxford. http://www.ophi.org.uk/wp-content/uploads/Global-MPI-2014-BriefMethodological-Note-and-Results.pdf.
Binelli, C., Loveless, M., Whitefield, S (2015). What is social inequality and why does it matter? Evidence from central and eastern Europe. World Development, 1(70), pp. 239-248.
Brenner, N (2009). What is critical urban theory?. CITY, VOL. 13(2), JUNE.
Curley, A (2005). Theories of urban poverty and implications for public housing policy. J. Soc. & Soc. Welfare.
Dahl, E., Tone, F., Thomas, Lorentzen (2005). Poverty dynamics and social exclusion –An analysis of Norwegian panel data. Paper to be presented at the Annual Conference of the International Sociological Association’s Research Committee on Poverty, Social Welfare and Social Policy (RC19), Chicago, pp. 8-10.
Duclos, J., Araar A (2007). Poverty and Equity: Measurement, Policy and Estimation, Springer.
Elhadary, Y., Samat, N (2012). Political economy and urban poverty in the developing countries: Lessons learned from Sudan and Malaysia. Journal of geography and Geology, 4(1). pp. 227-235.
Instituto, Nacional (2009). Poverty And Its Measurement. The Presentation Of A Range Of Methods To Obtain Measures Of Poverty.
Lanjouw, P., Marra, M.R (2018). Urban poverty across the spectrum of Vietnam’s towns and cities. World Development, 110, pp. 295-306.
Liu, Y., Liu, J., Zhou, Y (2017). Spatio-temporal patterns of rural poverty in China and targeted poverty alleviation strategies. Journal of Rural Studies, 52, pp. 66-75.
Muyeba, S (2019). Institutional capital, urban poverty and household wealth in Cape Town. World Development Perspectives, 16(123), pp. 1-13.
Ravallion, M., Chen, Sh., Sangraula, P (2008). Dollar a Day Revisited. Policy Research Working Paper 4620. World Bank, Washington, DC.
Ren, C (2011). Modeling poverty dynamics in moderate-poverty neighborhoods: a multi-level approach. (Doctoral dissertation, The Ohio State University).
UN HABITAT (2007). State of the World’s Cities, report 2007, Harmonious.
United Nations (2012). World Urbanization Prospects: The 2011 Revision United Nations). Population Division of the Department of Economic and Social Affairs, (New York. ESA/P/WP/224.
Uwe, D (2008). Achieving urban sustainability: integard urban management. Asia and Euroup Environment Forum, Nov 28-30, Shenzhen. China.
World Bank (2002). Poverty Reduction and the World Bank: Progress in Operationalizing the WDR2000/2001.Washington DC,Worldbank.
Yikang, R (2013). Urban Growth Modeling Based on Land-use Changes and Road Network Expansion. Doctoral Thesis in Geodesy and Geoinformatics with Specialization in Geoinformatics Royal Institute of Technology Stockholm, Sweden, 2013.
Zandi, R., Zangane, B., Akbari, E. (2019). Zoning and spatial analysis of poverty in urban areas (Case Study: Sabzevar City-Iran), Journal of Urban Management, 8(3), pp. 342-354.
Zekeri, A (2003). The Causes of Enduring Poverty in Alabama. Black Belt, Rural. Department of Psychology and Sociology, Tuskegee University Tuskegee.
Zhou, Y., Guo, L., Liu, Y (2019). Land consolidation boosting poverty alleviation in China: Theory and practice. Land Use Policy, 82, pp. 339-348.