تحلیلی بر روند گسترش کالبدی- فضایی کلانشهر مشهد و افزایش آسیب پذیری در برابر زلزله

نوع مقاله : مقالۀ پژوهشی (کاربردی - توسعه ای)

نویسندگان

1 کارشناس ارشد جغرافیا و برنامه ریزی شهری، دانشگاه حکیم سبزواری، سبزوار، ایران

2 کارشناس ارشد برنامه ریزی آمایش سرزمین، دانشگاه تهران (پردیس فارابی)، قم، ایران

3 کارشناس ارشد مدیریت امور شهری، دانشگاه تهران (پردیس فارابی)، قم، ایران

4 استادیار جغرافیا و برنامه ریزی شهری، دانشگاه تهران (پردیس فارابی)، قم، ایران

چکیده

زﻣﻴﻦﻟﺮزه ﻳﻜﻲ از ﭘﺪﻳﺪهﻫﺎی ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻛﺮة زﻣﻴﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺻﻮرت روﻳﺪاد در ﻣﻨﺎﻃﻖ  ﭘﺮﺟﻤﻌﻴـﺖ  ﺧﺴـﺎرات  ﺟـﺎﻧﻲ و ﻣﺎﻟﻲ را ﺑﻪ ﺑﺎر ﺧﻮاﻫﺪآورد. کلان‌شهر مشهد به ‌عنوان دومین کلان‌شهر ایران دارای گسترش فیزیکی در ابعاد مختلف و به‌ صورت پراکنده است. در این پژوهش تأثیر توسعة فضایی شهر مشهد در افزایش آسیب‌پذیری زلزله بررسی‌شده­است. روش تحقیق در مقالة حاضر تحلیلی- توصیفی بوده و با بهره‌گیری از مدل‌های آنتروپی شانون و هلدرن به تحلیل چگونگی گسترش کالبدی- فضایی این شهر پرداخته ‌شده­است. اهداف این تحقیق شامل مشخص کردن وضعیت گسترش فیزیکی شهر مشهد در سال‌های اخیر، تبیین رابطة افزایش جمعیت شهری و رشد کلان‌شهر مشهد و بررسی وضعیت گسترش فیزیکی شهر مشهد در ارتباط با آسیب‌پذیری ناشی از زلزله است. نتایج حاصل از مدل آنتروپی شانون، نشان می‌دهد که الگوی گسترش شهر افقی و پراکنده بوده و بنا بر مدل هلدرن، در گسترش فیزیکی شهر مشهد، 82 درصد ناشی از رشد جمعیت بوده و 18 درصد رشد شهر مربوط به رشد افقی شهر است. این رشد ناهماهنگ و غیراصولی شهر مشهد به ‌ویژه در چند دهة اخیر و ساخت‌وساز در حریم گسل‌ها نشان می‌دهد که در صورت وقوع زلزله‌ای در مشهد، تلفات و صدمات جبران‌ناپذیری به این شهر وارد خواهد شد؛ بنابراین، مهم‌ترین عامل افزایش آسیب‌پذیری زمین‌لرزه‌ای شهر مشهد را می‌توان، گسترش افقی و بدون برنامة شهر دانست.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


اطهاری، کمال. (1379). به ‌سوی کار آمدی دخالت دولت در بازار زمین شهری. فصلنامة اقتصاد مسکن، شمارة 30، سازمان ملی زمین و مسکن.
اکبری مطلق، مصطفی. عباس­زاده، غلامرضا. امینیان، امیراحمد. (1391). آسیب‌پذیری مجموعۀ شهری مشهد و مدیریت بحران آن در مقابل زلزله با تأکید بر تجارب جهانی. فصلنامۀ آمایش و توسعۀ پایدار، شمارۀ 3، صص 23-7.
آبسالان، علی. کنگی، عباس. (1393). سامانة مدیریت بحران زلزلة شهر هوشمند مشهد. سازمان فناوری اطلاعات و ارتباطات شهرداری مشهد، شمارة 101، چاپ 1، مشهد.
پورمحمدی، محمدرضا. مصیب­زاده، علی. (1387). آسیب‌پذیری شهرهای ایران در برابر زلزله و نقش مشارکت محله‌ای در امدادرسانی آنها، فصلنامۀ جغرافیا و توسعه، شمارۀ 12، صص 144-117.
تقوایی، مسعود. موسوی، میرنجف. (1390). ارزیابی میزان تحقق‌پذیری طرح هادی شهر مهریز. فصلنامة تحقیقات جغرافیایی، دانشگاه تهران.
حکمت­نیا، حسن. موسوی، میرنجف. (1385). کاربرد مدل در جغرافیا با تأکید بر برنامه‌ریزی شهری و ناحیه‌ای. چاپ 1، انتشارات علم نوین، یزد.
خاکپور، براتعلی. حیاتی، سلمان. کاظمی بی‌نیاز، مهدی. ربانی ابوالفضلی، غزاله. (1392). مقایسۀ تطبیقی- تحلیلی میزان آسیب‌پذیری بافت‌های شهری در برابر زلزله با استفاده از مدل‌های تحلیل سلسله­مراتبی و فازی (نمونة موردی: شهر لامرد). فصلنامۀ آمایش محیط، شمارۀ 22، صص 38-21.
خاکپور، براتعلی. زمردیان، محمدجعفر. صادقی، سلیمان. مقدمی، احمد. (1390). تحلیل میزان آسیب‌پذیری فیزیکی- کالبدی منطقۀ 9 شهر مشهد از دیدگاه زلزله‌خیزی. مجلۀ جغرافیا و توسعۀ ناحیه‌ای، شمارۀ  16، صص 34-1.
زنگنه شهرکی، سعید. (1390). تحلیل اثرات اجتماعی- اقتصادی و زیست‌محیطی گسترش افقی شهر و چگونگی به ‌کارگیری سیاست‌های رشد هوشمند شهری (مطالعة موردی: شهر یزد). رسالة دوره دکتری، دانشکدة جغرافیا، دانشگاه تهران.
زنگی‌آبادی، علی. (1372). تحلیل فضایی الگوی توسعه فیزیکی شهر کرمان. پایان‌نامة دورة کارشناسی ارشد، دانشگاه تربیت مدرس.
زنگی‌آبادی، علی. تبریزی، نازنین. (1385). زلزلۀ تهران و ارزیابی فضایی آسیب‌پذیری مناطق شهری. فصلنامۀ پژوهش‌های جغرافیایی، شمارۀ 56، صص 130-115.
زیاری، کرامت الله. (1388). مبانی و تکنیک‌های برنامه‌ریزی شهری. انتشارات دانشگاه بین‌المللی چاه‌بهار، چاپ 1، تهران، صص 79-76.
سالنامة آماری مشهد، 1391.
شایان، سیاوش. (1392). زلزله‌خیزی ایران و مقاوم‌سازی مدارس. مجلۀ رشد آموزش جغرافیا، شمارۀ 3، صص 25-19.
عبدالهی، مجید. (1382). مدیریت بحران در نواحی شهری. تهران، انتشارات سازمان شهرداری‌های کشور، چاپ 2.
فردوسی، بهرام. (1384). امکان‌ سنجی و کاربرد سیستم پشتیبانی تصمیم‌گیری در توسعة فیزیکی شهر (نمونة موردی: شهر سنندج). پایان‌نامة کارشناسی ارشد، دانشگاه تربیت مدرس.
قائد رحمتی، صفر. قانعی بافقی، رضا. (1391). تحلیل تأثیر گسترش فضایی شهر تهران در افزایش آسیب‌پذیری ناشی از زلزله (دورۀ زمانی: گسترش فیزیکی 200 سال اخیر). فصلنامۀ تحقیقات جغرافیایی، شمارة 105، صص 190-169.
لطفی، صدیقه. منوچهری میاندوآب، ایوب. آهار، حسن. (1392). تحلیل الگوی گسترش کالبدی- فضایی شهر مراغه با استفاده از مدل­های کمّی. مجلة جغرافیا و برنامه­ریزی، دورة 7، شمارة 43، صص 232-191.
ماجدی، حمید. (1378). زمین مسئلة اصلی توسعة شهری. مجلة آبادی، شمارة 33، مرکز مطالعات و تحقیقات شهرسازی و معماری ایران.
مختاری ملک آبادی، رضا. شکوهی، محمد. قاسمی، یاسر. (1391). تحلیل الگوی گسترش شهر بهشهر بر اساس مدل­های کمّی برنامه­ریزی منطقه­ای. فصلنامة پژوهش و برنامه­ریزی شهری، دورة 3، شمارة 8، صص112-93.
مرکز آمار ایران، نتایج سرشماری عموم و نفوس مسکن. 1393.
مهندسان مشاور فرنهاد. (1388). طرح توسعه و عمران (جامع) کلان‌شهر مشهد مقدس؛ مطالعات پایه کیفیت محیط شهری ایمنی و امنیت. شهرداری مشهد، نهاد مطالعات و برنامه‌ریزی توسعه و عمران مشهد، ویرایش 1.
مهندسان مشاور هامون پاد. (1383). شیوه‌های افزایش درآمد و کاهش هزینه‌ها شهرداری‌ها. انتشارات سازمان شهرداری‌ها و دهیاری‌های کشور.
نگارش، حسین. (1384). زلزله، شهرها و گسل‌ها. فصلنامۀ پژوهش‌های جغرافیایی، شمارة 52، صص 5.
 
Bhatta, S.B.; Saraswati, D.; (2010). Quantifying the degree-of-freedom, degree of sprawl, and degree of goodness of urban growth from remote sensing data, Applied Geography, 30, 96-111.
Hadly, C.C. (2000). Urban Sprawl: Indicator, Causes and Solutions, www. City. Bloomington. In. us/planning/edv/ec/index/html.
Hataminejad, H., (2001). City and Social Justice Spatial Heterogeneous in Mashhad Neighborhoods, PhD .dissertation for the course of the Geography and Urban landing, The Faculty of Earth Sciences. (In Persian).
Hess, G.R. (2001). Just what is Sprawl Anyway?” www.4.ncsuedu/grhess.
Nichols, J, M., 2005, a major urban earthquake: planning for Armageddon, Landscape and Urban Planning, 73, 132-146.
Peiser, R . (2001). Decomposing urban sprawl, Town Planning Review 72(3).
Robinson, L., Newell, J. P, Mar 2 luff, J. M .2004. Twenty-five years of sprawl in Seattle.
Sameni, J., (1994). Titles and Headings of Cities, Jahane Andishe Publication, Mashad. (In Persian).
Sung, Hyungun., Oh, Ju-Taek. (2010). Transit-Oriented Development in a High-Density City: Identifying its Association with Transit Ridership in Seoul, Korea, Cities.
Zhang, T. (2000).”Land Market Forces and Government’s Role in Sprawl”, Cities, Vol.17, No. 2.